تاریخ اسلام و ایران

تحول در نظام آموزشی عصر رضاشاه ذیل گفتمان دولت مدرن ملی و به تبع آن رشد و گسترش آموزش زنان با هدف تربیت زن و مادر جدید ایرانی، به اشتغال چشمگیر زنان در نظام آموزشی به‌ویژه به عنوان معلم منجر شد. دربارۀ ... بیشتر تحول در نظام آموزشی عصر رضاشاه ذیل گفتمان دولت مدرن ملی و به تبع آن رشد و گسترش آموزش زنان با هدف تربیت زن و مادر جدید ایرانی، به اشتغال چشمگیر زنان در نظام آموزشی به‌ویژه به عنوان معلم منجر شد. دربارۀ ضرورت آموزش زنان، رشد سوادآموزی، توسعۀ مدارس دخترانه و تربیت معلم در دورۀ رضاشاه تحقیقات ارزنده‌ای صورت گرفته است، اما آنچه کمتر به آن توجه شده، وضعیت اشتغال زنان معلم و چالش‌های پیش روی آنها در دوره مذکور است. مسئلۀ اصلی این نوشتار چگونگی وضعیت شغلی معلمان زن در دورۀ رضاشاه است. پاسخ به این سؤال از مسیر بررسی کمّی و کیفی آموزش معلمان زن، افزایش و کاهش تعداد آنها در مدارس، شرایط استخدام، محدودیت‌ها و دشواری‌های آن، وضعیت حقوق آنها و همچنین تفاوت‌ها و تبعیض‌های جنسیتی در این حرفه، با تکیه بر اسناد و برخی نشریات این دوره صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش مبتنی بر تجزیه و تحلیل آمار و جداول به دست آمده است و نشان می‌دهد که آموزش زنان در مقایسه با مردان از اهمیت کمتری برخوردار بود. این مسئله مدارس دخترانه و معلمان زن را با مشکل دائمی کمبود بودجه، دستمزدهای کم و تبعیض جنسیتی در قانون استخدام مواجه کرده بود. فقر مردم و عدم تمکّن مالی برای پرداخت شهریۀ اندک مدارس ملی دخترانه، به‌ویژه در ایالات و در نتیجه حقوق پایین و کار زیاد در کنار توأمانیِ اشتغال بیرون از منزل با مسئولیت‌های زنان در خانه، از دیگر مشکلات معلمان زن بود که گاهی به استعفای آنها منجر می‌شد.

علمی- پژوهشی

بحران در کمیسیون‌های کمک به مستمندان و تشکیل سازمان اردوهای کار (331-1338ش)

محمد جواد عبدالهی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 45-63

https://doi.org/10.22051/hii.2023.44107.2807

چکیده

در دهۀ 1320ش. با هجوم انبوهی از افراد مستمند از شهرهای کوچک و مناطق روستایی به شهرهای بزرگ، برنامه ها و سیاست های اجتماعی مختلفی به منظور رسیدگی به این افراد در دستور کار قرار گرفت. با این حال، اصلی ... بیشتر در دهۀ 1320ش. با هجوم انبوهی از افراد مستمند از شهرهای کوچک و مناطق روستایی به شهرهای بزرگ، برنامه ها و سیاست های اجتماعی مختلفی به منظور رسیدگی به این افراد در دستور کار قرار گرفت. با این حال، اصلی ترین مشکل رسیدگی به این مستمندان، نبود منابع مالی مشخص برای این منظور بود؛ به همین دلیل در آذر 1331ش. یک لایحۀ قانونی به تصویب رسید که براساس آن از هر لیتر بنزین مصرفی داخلی کشور، بیست دینار عوارض برای جمع‌آوری و به کار گماردن متکدیان أخذ می شد. با تأمین منابع مالی لازم، در سال 1331ش. در شهرهای مختلف کشور نهادهایی با عنوان کمیسیون های کمک به مستمندان، به منظور رسیدگی به این افراد تشکیل شد. با وجود این اقدامات، در دهۀ 1330ش. بحران حضور مستمندان در شهرهای بزرگ تشدید شد و این امر موجب انحلال این کمیسیون ها در سال 1338ش. و جایگزین شدن نهادی تازه‌تأسیس با عنوان «سازمان اردوهای کار» به جای آنها شد. بر این اساس، پرسش اصلی نوشتۀ حاضر این است که چرا چنین کمیسیون هایی نمی توانستند مشکل مستمندان را در سطح کشور حل کنند و چرا سازمان اردوهای کار جایگزین این نهاد شد. با توجه به این مقدمات،‌ در این نوشته ابتدا تشکیل این کمیسیون ها و تغییرات صورت‌گرفته در آنها تا سال 1338ش. بررسی شده است. سپس سعی شد با توجه به این توصیف، مشکلات این کمیسیون ها در این فاصلۀ زمانی شرح داده شده و در آخر نشان داده شود که چرا ساختار و خدمات چنین کمیسیون هایی به سبب شدت داشتن بیکاری پنهان در مناطق روستایی، نمی توانست مشکل مستمندان را در سطح کشور حل کند.

علمی- پژوهشی

چالش‌ها و مسائل پیش ‌روی صنعت تولید ابریشم و نوغان‌داران گیلان عهد قاجاری (1300ـ1335ق/ 1882ـ1917م)

زلیخا غفاری رودسری؛ مهدی عبادی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 65-95

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43171.2767

چکیده

در عصر قاجاریه، گیلان به عنوان تولیدکنندۀ عمده ابریشم و مرکز اصلی تجارت خارجی ایران از طریق دریای خزر، جایگاه چشم گیری در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت. با وجود این، فراگیری بیماری کرم ابریشم ... بیشتر

علمی- پژوهشی

شهرهای فاطمی افریقیه: ارزیابی کارنامه فاطمیان در عرصۀ شهرسازی مغرب

زینب فضلی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 97-125

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43719.2791

چکیده

در مطالعۀ شهرسازی دوره فاطمیان با وجود آنکه اغلب قاهره در کانون توجه قرار می‌گیرد، اما دورۀ حضور مستقیم آنها در مغرب را می‌توان یکی از ادوار مهم شهرسازی تاریخ مغرب اسلامی و نیز دوره فاطمیان به ‌شمار ... بیشتر در مطالعۀ شهرسازی دوره فاطمیان با وجود آنکه اغلب قاهره در کانون توجه قرار می‌گیرد، اما دورۀ حضور مستقیم آنها در مغرب را می‌توان یکی از ادوار مهم شهرسازی تاریخ مغرب اسلامی و نیز دوره فاطمیان به ‌شمار آورد که طی آن دو شهر مهدیه و منصوریه (صبرة‌ المنصوریة) بنا نهاده شد. در این پژوهش با در پیش گرفتن روش مطالعۀ تاریخی شهرهای اسلامی (با اتکا بر ابعاد، زمان و موقعیت جغرافیایی)، شهرهای فاطمی مغرب یعنی مهدیه و منصوریه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بنا بر یافته‌های این پژوهش، شهر مهدیه (نخستین شهر فاطمی مغرب) در موقعیتی حساس و خطیر از نظر تاریخی برای فاطمیان بنا نهاده شد که به‌ نوعی واکنشی با ماهیت تمدنی در قبال مخاطرات امنیتی پیش روی فاطمیان بود. مهدیه افزون بر اینکه برای مقطعی کوتاه به کانون تحولات سیاسی افریقیه تبدیل شد، به سبب موقعیت خاص جغرافیایی آن، در اوایل قرن چهارم قمری به پایگاهی مهم تبدیل شد که از طریق آن فاطمیان بر بحر متوسط (دریای مدیترانه) تسلط یافتند. همچنین شهر منصوریه -که از نظر طرح اولیه و مدوّر بودن شبیه بغداد ارزیابی می‌شد و الگوی فاطمیان در بنای شهره قاهره نیز بود- به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی (مکان‌یابی) آن، در سه دهۀ پایانی حضور فاطمیان در افریقیه، به کانونی مهم برای فعالیت‌های اقتصادی و تحولات فرهنگی منطقه تبدیل شد.

علمی- پژوهشی

هخامنشیان و دریای سیاه؛ علل و نتایج گسترش قلمرو یک امپراتوری

احمد فضلی نژاد؛ عبد الرسول خیراندیش

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 127-154

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42446.2734

چکیده

در تاریخ ایران باستان، دولت هخامنشیان تجربۀ حاکمیت و حضور درازمدت در سرزمین ‏های پیرامون دریای سیاه را داشت. هخامنشیان که یکی از نخستین امپراتوری‏ های تاریخ بشر را تشکیل دادند، توانستند مرزهای گستردۀ ... بیشتر در تاریخ ایران باستان، دولت هخامنشیان تجربۀ حاکمیت و حضور درازمدت در سرزمین ‏های پیرامون دریای سیاه را داشت. هخامنشیان که یکی از نخستین امپراتوری‏ های تاریخ بشر را تشکیل دادند، توانستند مرزهای گستردۀ خود را در شمال و جنوب و شرق و غرب به دریاها و یا رودهای بزرگ برسانند و از طریق مبادلات تجاری و مناسبات سیاسی بخش ‏های وسیعی از آسیا را به یونانی ‏ها بشناسانند. سیاست دریایی هخامنشیان دسترسی به تمام سواحل پیرامون دریای سیاه بود تا هم از تهاجمات اقوام شمالی جلوگیری کنند و هم با حاکمیت بر آسیای صغیر و بهره ‏مندی از منابع اقتصادی آن، به رقابت با یونانیان بپردازند. این سیاست یا با عملیات نظامی، یا با انتقال افراد و خاندان‏های هخامنشی به ایالات آسیای صغیر و یا با فعالیت ‏های بازرگانی و اقتصادی، در سراسر دوران هخامنشیان ادامه یافت. در این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با مطالعۀ کتیبه ‏های هخامنشی و منابع یونانی و همچنین پژوهش ‏های مورخان معاصر، به بررسی چرایی و چگونگی حضور هخامنشیان در حوزۀ دریای سیاه پرداخته شده است. یافته ‏های این پژوهش نشان می‏ دهد که هخامنشیان براساس یک برنامۀ مشخص و سپس به علت تحولات و رویدادهای پی‌درپی، در اندیشۀ آن بودند که دریای سیاه را که دریایی پیرامونی برای آنها بود، به دریاچه‏ای در داخل قلمرو امپراتوری خود تبدیل کنند و تا حدود زیادی نیز در این کار موفق شدند.

علمی- پژوهشی

رابطۀ امنیت اقتصادی در امان‌نامۀ جوهر صقلّی با شورش‌های سیاسی دورۀ اول خلافت فاطمیان

وجیهه گل مکانی؛ فاطمه جان احمدی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 155-181

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42723.2751

چکیده

امنیت به ‌عنوان نیاز اساسی جوامع، در طول تاریخ ابعاد مختلفی پیدا کرده و بُعد اقتصادی آن به‌ عنوان هدفی میانی برای ملل مسلمان، همواره از اولویت بیشتری برخوردار بوده است. امان‌نامۀ جوهر صقلّی فرمانده ... بیشتر امنیت به ‌عنوان نیاز اساسی جوامع، در طول تاریخ ابعاد مختلفی پیدا کرده و بُعد اقتصادی آن به‌ عنوان هدفی میانی برای ملل مسلمان، همواره از اولویت بیشتری برخوردار بوده است. امان‌نامۀ جوهر صقلّی فرمانده سپاه فاطمیان به مردم مصر، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی درباره توجه مسلمانان به موضوع امنیت اقتصادی است. مصر در آستانۀ ورود فاطمیان، بر اثر بحران‌های سیاسى متعدد، در شرایط اقتصادی نامتعادلی قرار داشت و همین امر سبب شد جوهر صقلّی بتواند با تنظیم امان‌نامه‌ای مکتوب که در آن تأمین امنیت، به‌ویژه امنیت اقتصادی مصریان تضمین می‌شد، زمینه‌های فتح این سرزمین را بدون مقاومت و خون‌ریزی فراهم آورد. مقاله حاضر تلاش دارد با تحلیل محتوای این امان‌نامه، وعدۀ‌ فرمانده فاطمیان برای تأمین امنیت اقتصادی در مصر را مورد بررسی قرار دهد و به این سؤال اساسی پاسخ دهد که چه ارتباطی میان شورش‌های سیاسی دوره اول خلافت فاطمیان در مصر (358-487ق) با موضوعات مطرح‌شده در این سند، به ‌منظور تأمین امنیت اقتصادی وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی و همچنین تحلیل محتوای متن امان‌نامه، نشان می‌دهد که شورش‌های سیاسی این دوره، براساس علل شکل‌گیری آنها، در شش سنخ کلی قابل طبقه‌بندی می‌باشند که همگی با مضامین امان‌نامه در زمینۀ تأمین امنیت اقتصادی مرتبط‌ اند.

علمی- پژوهشی

سفارت در دورۀ تیموریان؛ تشریفات استقبال و بار یافتن سفرا

میثم یاری مطلق؛ محبوبه شرفی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، صفحه 183-208

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43622.2786

چکیده

آداب و تشریفات سیاسی از مباحث بسیار مهم در امر سفارت‌ است. پذیرش سفیر در هر دوره‌ای آداب‌ و رسوم خاصی داشت که از باورها و اعتقادات حاکم بر دربار نشأت می‌گرفت. پژوهش حاضر به روش تاریخی، مبتنی بر رویکرد ... بیشتر آداب و تشریفات سیاسی از مباحث بسیار مهم در امر سفارت‌ است. پذیرش سفیر در هر دوره‌ای آداب‌ و رسوم خاصی داشت که از باورها و اعتقادات حاکم بر دربار نشأت می‌گرفت. پژوهش حاضر به روش تاریخی، مبتنی بر رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از آثار تاریخ‌نگارانه و منشآت دورۀ تیموریان، در پی پاسخ به این پرسش است که: سفارت و آداب استقبال و بار یافتن سفیران در عصر تیموریان چگونه‌ و بر مبنای چه اصول و قواعدی بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که با وجود خصلت تهاجمی حاکمیت تیمور، او از کارکردهای تبادل سفیر غافل نبوده و سفارت‌های متعددی در زمان او و جانشینانش با اهداف متنوعی صورت گرفته است. از دیگر سو، آداب و تشریفات سفارت در دورۀ تیمور، متمایل به آداب مغولی بوده و به وسیلۀ قانون یاسا حمایت می‌شد. در دورۀ شاهرخ، ابوسعید و سلطان حسین بایقرا، آداب و تشریفات سفارت به آداب ایرانی-اسلامی تمایل داشته است. شاهرخ قوانین یاسا در زمینۀ بار یافتن را از اعتبار انداخت. در تشریفات سفارت، آوردن هدیه برای خان و امرا تقریباً به ‌صورت یک اصل ثابت بود و اگر سفیران هدیه به همراه نداشتند، در انجام مأموریت خود با مشکل روبه‌رو می‌شدند. امیران تیموری نیز اغلب به فرستادگان هدایایی می‌دادند. اسب، خلعت و زر یا پول، عنصر ثابت همۀ هدایا بوده است. سلاطینی چون شاهرخ، ابوسعید و حسین بایقرا، در مناسبات خود از کتاب نیز به‌ عنوان هدیه استفاده می‌کردند تا ضمن هنردوست نشان ‌دادن خود، هنر و خلاقیت درباریان خود در زمینۀ کتاب‌آرایی را به رخ بکشند. در این دوره، سفیران از مزایایی چون مصونیت سیاسی، برخورداری از معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات دیگری از جمله امکانات اقامتی، غذایی و چاپاری برخوردار بودند. پذیرش سفیر در این دوره مانند دوران مغول، در انحصار فرمانروا نبود. امیران تیموری از آداب و تشریفات سفارت، به ‌عنوان‌ ابزاری برای نشان‌ دادن عظمت و شکوه قدرت خود بهره می‌بردند.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 34 (1403)

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

دوره و شماره: دوره 33، شماره 58 - شماره پیاپی 148، مرداد 1402، صفحه 15-208 (تابستان 1402)

وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه

چکیده

بحران در کمیسیون‌های کمک به مستمندان و تشکیل سازمان اردوهای کار (331-1338ش)

چکیده

چالش‌ها و مسائل پیش ‌روی صنعت تولید ابریشم و نوغان‌داران گیلان عهد قاجاری (1300ـ1335ق/ 1882ـ1917م)

چکیده

شهرهای فاطمی افریقیه: ارزیابی کارنامه فاطمیان در عرصۀ شهرسازی مغرب

چکیده

هخامنشیان و دریای سیاه؛ علل و نتایج گسترش قلمرو یک امپراتوری

چکیده

رابطۀ امنیت اقتصادی در امان‌نامۀ جوهر صقلّی با شورش‌های سیاسی دورۀ اول خلافت فاطمیان

چکیده

سفارت در دورۀ تیموریان؛ تشریفات استقبال و بار یافتن سفرا

چکیده