نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته تاریخ اسلام، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 استاد گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

امنیت به ‌عنوان نیاز اساسی جوامع، در طول تاریخ ابعاد مختلفی پیدا کرده و بُعد اقتصادی آن به‌ عنوان هدفی میانی برای ملل مسلمان، همواره از اولویت بیشتری برخوردار بوده است. امان‌نامۀ جوهر صقلّی فرمانده سپاه فاطمیان به مردم مصر، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی درباره توجه مسلمانان به موضوع امنیت اقتصادی است. مصر در آستانۀ ورود فاطمیان، بر اثر بحران‌های سیاسى متعدد، در شرایط اقتصادی نامتعادلی قرار داشت و همین امر سبب شد جوهر صقلّی بتواند با تنظیم امان‌نامه‌ای مکتوب که در آن تأمین امنیت، به‌ویژه امنیت اقتصادی مصریان تضمین می‌شد، زمینه‌های فتح این سرزمین را بدون مقاومت و خون‌ریزی فراهم آورد. مقاله حاضر تلاش دارد با تحلیل محتوای این امان‌نامه، وعدۀ‌ فرمانده فاطمیان برای تأمین امنیت اقتصادی در مصر را مورد بررسی قرار دهد و به این سؤال اساسی پاسخ دهد که چه ارتباطی میان شورش‌های سیاسی دوره اول خلافت فاطمیان در مصر (358-487ق) با موضوعات مطرح‌شده در این سند، به ‌منظور تأمین امنیت اقتصادی وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی و همچنین تحلیل محتوای متن امان‌نامه، نشان می‌دهد که شورش‌های سیاسی این دوره، براساس علل شکل‌گیری آنها، در شش سنخ کلی قابل طبقه‌بندی می‌باشند که همگی با مضامین امان‌نامه در زمینۀ تأمین امنیت اقتصادی مرتبط‌ اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The relationship between economic security in Jawhar al Siqilli's AmanName (Treaty) and the political rebellions of the first period of the Fatimid Caliphate

نویسندگان [English]

  • Vajiheh Golmakani 1
  • Fatemeh Janahmadi 2

1 Ph.D. student of Islamic history, Department of History, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University.Tehran.Iran

2 Professor of Islamic history, Department of History, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran.Iran

چکیده [English]

Security as a basic need of societies has taken on various dimensions throughout history, with the economic dimension always having a higher priority as an intermediate goal for Muslim nations. The AmanName of Jawhar al Siqilli (Treaty of Jawhar al Siqilli) from the commander of the Fatimid army to the Egyptian people is one of the most important historical documents about the Muslims' attention to the issue of economic security. At the threshold of the arrival of the Fatimid, Egypt was in an unbalanced economic situation due to numerous political crises, which prompted Jawhar al Siqilli to take over Egypt without resistance and killing by drawing up a written treaty promising economic security. This article attempts to analyze the content of this contract and General Fatimid’s promise of economic security for Egypt and answer the main question: What is the connection between the political unrest in Egypt and the content of this promise of economic security? The findings of the research based on the method of description and analysis of historical data as well as the analysis of the content of the AmanNameh text(Treaty), show that the political riots of this period, based on the causes of their formation, can be classified into six general categories, all of which are related to the themes of the AmanNameh(Treaty) in the field of providing economic security.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Egypt
  • Fatimid caliphate
  • Jawhar al Siqilli
  • Economic Security
  • Political Rebellions
  • AmanNameh Text(Treaty)
- ابن‌اثیر، عزالدین على‌ (1371ش)، کامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلى، ج21، 22، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتى علمى.
- ابن‌‌تغری‌‌بردی، أبی‌المحاسن (1392ق/1972م)، النجوم ‌الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج4، قاهره: المؤسسة المصریة العامة.
- ابن‌جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن (1412ق/1992م)، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک‌، محقق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، اشراف: نعیم زرزور، ج15، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- ابن‌خُرْداذَبِه، أبوالقاسم عبیدالله‌بن‌ عبدالله (1992م)‏، المسالک و الممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، بیروت: دار صادر، افست لیدن.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن ‌محمد (1363ش)، تاریخ، ترجمۀ عبدالمحمد آیتى، ج3، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
- ابن‌خلکان البرمکی الإربلی، أبوالعباس شمس‌الدین (1994م)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، المحقق: إحسان عباس، ج5، بیروت: دار صادر.
- ابن‌القلانسی، حمزة‌بن‌ اسد [بی‌تا]، تاریخ أبی‌یعلی حمزة ابن ‌القلانسی المعروف بذیل [المذیل فی] تاریخ دمشق، تتلوه نخب من تواریخ ابن‌الأزرق القارقی و سبط ابن‌الجوزی و الحافظ الذهبی، قاهره: مکتبة المتنبی.
- ابوالفداء، اسماعیل‌بن ‌علی (1417ق/1997م)، تاریخ أبی‌الفداء المسمی المختصر فی أخبار ‌البشر، محقق: محمد دیوب، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- اعرافی، علیرضا (1398ش)، بیداری و وحدت امت اسلامی، قم: مؤسسۀ اشراق و عرفان.
- انطاکی، ابوالفرج یحیی‌بن‌ سعید (1990م)، تاریخ الأنطاکی المعروف بصلة تاریخ اوتیخاء، تحقیق عمر عبدالسلام، طرابلس- لیبی: جروس برس.
- بابایی سیاب، علی، فاطمه جان‌احمدی و سید هاشم آقاجری (بهار و تابستان 1397ش)، «شاخصه‌های تاریخ‌نگاری فاطمیان در گفتمان تاریخ‌نگاری اسلامی»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهراء، سال بیست و هشتم، شمارۀ 21، صص33-50.
- تامر، عارف، [بی‌تا]، الخلیفة السابع الظاهر لاعزاز دین‌الله، بیروت: دار الجیل [و دار دمشق].
- جعفریان، رسول (1386ش)، آثار اسلامى مکه و مدینه، تهران: مشعر، چاپ هشتم.
- چلونگر، محمدعلی (1386)، «روابط و مناسبات فاطمیان مغرب و عباسیان»، نامۀ تاریخ‌پژوهان، شمارۀ 11، صص3-25.
- حسن، ابراهیم حسن (1932م)، الفاطمیون فی مصر و اعمالهم السیاسیة و الدینیة بوجه خاص، قاهره: المطبعة الامیریة.
- خلف، محمود محمد (2012م)، ثورات المصریین فی العصر الفاطمی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- دفتری، فرهاد (1375ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فروزان.
- دواداری، ابوبکربن‌ عبدالله‌بن ‌أیبک (1422ق/2001م)، کنز الدرر و جامع ‌الغرر، تحقیق صلاح‌الدین المنجد، ج6، قاهره: مکتبة المؤید.
- زیاده، احمد السید محمد (1428ق/2007م)، «التجار الاجانب فی مصر فی العصر الفاطمی»، درجه الماجستیر فی الآداب (فرع التاریخ الاسلامی)، جامعة الزقازیق.
- سرور، محمد جمال‌الدین (1957م)، النفوذ الفاطمی فی بلاد الشام و العراق (فی‌ القرنین الرابع و الخامس بعد الهجرة)، قاهره: دار الفکر العربی.
- السید الصاوی، احمد (1988م)، مجاعات مصر الفاطمیه؛ اسباب و نتائج، بیروت: دار التضمان.
- سید، ایمن‌ فؤاد (1400ش)، دولت فاطمیان در مصر (تحلیلی جدید)، ترجمۀ اسماعیل باغستانی، تهران: نشر نی.
- سیمینوفا، ل. ا. (1974م)، تاریخ مصر الفاطمیه، ترجمۀ حسن بیومی، موسکو: معهد الاستشراق الروسی، هیئة التحریر الادب الشرقی.
- سیوطی، عبدالرحمن‌بن أبی‌بکر (1418ق/1997م)، حسن المحاضرة فی أخبار مصر و القاهرة، المحقق: خلیل منصور، ج2، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- شافعی محمود، سلام (1995م)، اهل الذمة فی مصر، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- الشوریجی، أمینة أحمد إمام (1994م)، رؤیة الرحالة المسلین للاحوال المالیة و الاقتصادیة لمصر فی العصر الفاطمی، قاهره: الهیئة المصریة العامة الکتاب.
- الصنهاجی، أبی‌عبدالله محمد (1387ش)، تاریخ فاطمیان (ترجمۀ کتاب اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم)، ‌تصحیح جلول ‌البدوی (الجزایر)، ترجمۀ حجت‌الله جودکی، تهران: امیرکبیر.
- العش، محمد ابوالفرج (1424ق/2003م)، النقود العربیة الاسلامیة، ترجمة و تعلیق د. أحمد ابیش، الدوحه: المجلس الوطنی للتراث و الفنون و الثقافة بدولة قطر: الطبعة الثالثة.
- العیدروس، محمدحسن (2010م)، الدولة الإسلامیة الخامسة: الخلافة الفاطمیة، أسرة الإمام محمد المکتوم‌بن ‌إسماعیل العلویة، قاهره: دار الکتاب الحدیث.
- قاضی ‌نعمان المغربی (1383-1385ق)، دعائم‌ الإسلام، ج1، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
- قرچانلو، حسین (1382ش)، جغرافیای تاریخی‌ کشورهای اسلامی، ج2، تهران: سمت.
- متز، آدام (1388ش)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری (یا رنسانس اسلامی)، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم. 
- مجهول المؤلف (1423ق)، حدود العالم من المشرق إلى المغرب، قاهره: دار الثقافة للنشر.
- مسبّحی، الأمیر مختار عزالملک (1436ق/2014م)، ج40، قاهره: دار الکتب و الوثائق القومیة.
- مقدسی، ابوعبدالله محمدبن ‌احمد (1361ش)، احسن‌ التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، ج1، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌ علی (1408ق)، النقود الاسلامیة المسمی بشذور العقود فی ذکر النقود، تحقیق و اضافات محمد السید بحرالعلوم، بیروت: دار الزهراء، الطبعة السادسة.
- مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌ علی  (1387ق/1967م)، اتعاظ ‌الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء، المحقق: جمال‌الدین الشیال، ج1، 2، 4، قاهره: مؤسسة دار التحریر للطبع و النشر.
- مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌ علی (1416ق/1996م)، اتعاظ ‌الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء، المحقق: محمد‌حلمی محمدأحمد، ج2، 3، قاهره: لجنة إحیاء التراث الإسلامی.
- مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌ علی (1429ق)، إغاثة الأمة بکشف الغمة، قدم له و شرحه الدکتور صلاح‌الدین الهّواری، بیروت: المکتبة العصریة.
- میرمحمدی، سیدمحمد، تابستان و پاییز 1384، «مقدمه‌ای بر امنیت اقتصادی»، فرهنگ اندیشه، سال چهارم، شماره 14 و 15، ص213-269.
- ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین حمیدالدین (1335ش)، سفرنامه، تهران: کتابفروشی زوار.
- نویری، شهاب‌الدین احمدبن عبدالوهاب [بی‌تا]، نهایة ‌الارب فی فنون ‌الادب، ج28، [بی‌جا]: [بی‌نا].
- یافعی، عبدالله‌بن ‌اسعد (1417ق/1997م)، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، محقق: خلیل منصور، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- یعقوبی، احمدبن ‌اسحاق (1356ش)، البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 
 
 
Abū al-Fīdāʾ, Ismāʻīl b. ʻAlī.(1997).Ta’rīḵ Abī al-Fīdā’ al-Mosamma al-Moḵtaṣar fī Aḵbār al-bašar. Investigator, Mohamed Diop.Beirut: Dār ul Kotob ul ‘Elmīyah.[In Arabic]
Abū Yalī, Ḥamzat b. Asad b. AlQalanosī.(n.d). Ta’rīḵ Abū Yalī. Cairo: Al-Motanabī Library. 
Abū-ul-Makarīm Sa‘dullāh b. ǰīrǰīs b. Mas‘oūd.(n.d). History of šeīḵ Abī al-ṣālīḥ al-Ārmānī.(n.p)[In Arabic]
Al-Aydros, Mohammad Hassan. (2010). The Fifth Islamic State: The Fatimid Caliphate, the family of Imam Mohammad al-Maktoum b. Ismail al-Alawiya. first edition Cairo: Al-Ḥadīṯ Library.[In Arabic]
Al-Dawādārī Abū Bakr b. ʿAbdallāh b. Āybak(422 AH / 2001 AD), Kanz ul-dorar wa-ǰāmīʿ ul-ḡorar, investigated by Salah al-Din al-Munajjid, Cairo, Al-Moayyed Library  .6 vol. [In Arabic]
Al-Esh, Mohammad Abu Al-Faraj.(2003).Arabic Islamic money. third edition. translation and commentary by Dr. Ahmed Ibish. Doha, National Council for Heritage, Arts and Culture in the State of Qatar, Department of Museums and Antiquities.
al-Maqrīzī ,Taqī ul-Dīn Abū ul-‘Abbās Aḥmad b. ‘Alī b. ‘Abd ul-Qādīr b. Moḥammad (1967)  Ītt‘‘āẓ ul-Ḥonafa’ bī-Aḵbar ul-A’īmmaht ul-faṭīmīyīn al-ḵolafa. researcher Part 1: Jamal al-Din al-Shiyal, first edition. Cairo: Dār ul-Taḥrīr Foundation for Publishing and Printing, šarqe ul-‘Īlanāt ul-šarqīyah Publishing House.[In Arabic]
al-Maqrīzī ,Taqī ul-Dīn Abū ul-‘Abbās Aḥmad b. ‘Alī b. ‘Abd ul-Qādīr b. Moḥammad (1967)  Ītt‘‘āẓ ul-Ḥonafa’ bī-Aḵbar ul-A’īmmaht ul-faṭīmīyīn al-ḵolafa.  researcher Part 1: Jamal al-Din al-Shiyal, first edition. Cairo: Dar al-Tahrir Foundation for Publishing and Printing, šarqe ul-‘Īlanāt ul-šarqīyah Publishing House.[In Arabic]
al-Maqrīzī ,Taqī ul-Dīn Abū ul-‘Abbās Aḥmad b. ‘Alī b. ‘Abd ul-Qādīr b. Moḥammad (1429 AH). Īḡaṯaht ul-Ummah bī-Kašf ul-Ḡommah. With introduction and description Salah al-Din al-Hawari. first edition Beirut: Al-Maktabat ul-‘Aṣrīyah, Ībna’ ul-šarīf Al-Anṣārī company for publishing.[In Arabic]
al-Qāḍī al-No‘mān, b. Ḥayyūn, al-Nuʿmān b. Moḥammad,1383-1385.A.H, Da‘ā'īm ul-Islam ,Qom, Āl ul-Bayt Foundation, peace be upon them, for the Revival of Heritage,Vol 1. 
Al-Shuriji, Amina Ahmad Imam. (1994). The Vision of Al-Muslin Pilgrims for the Financial and Economic Conditions of the Fatimid Era. first edition Cairo: Al-Maṣrīyyah al-Kītāb. [In Arabic]
al-Soyūṭī, ʿAbd ul-Raḥmān b. Abī Bakr, 1418 AH / 1997 AD, Ḥosn ul-Moḥaḍīrah fī Aḵbār Mīṣr wa-al-Qāhīrah. investigator Khalil Mansour, Beirut, Dār ul-Kotob ul-‘Elmīya. [In Arabic]
Al-Sunhaji Abū Abdullah Mohammad,( 1387 A.D), Fatimid history (translation of the book Akhbar of the Banu Ubaid kings and their biography), corrected by Jalul Al-Badawi (Al-Jazair), translated by Hojatullah Joudaki, Tehran, Amīr Kabīr. [In Persian]
Antaki, Abul Faraj Yahya b. Saeed b. Yahya (1990). The history of Antioch known as the history of Utikha. first edition Haqqah and Sana Faharse: Omar Abdeslam Tadmori, Tripoli: Jaros Bors. .[In Arabic]
Arafi, Alireza.(2019). Awakening and the unity of the Islamic nation. Qom: Išrāq and ‘Erfān Institute. [In Persian]
Aref ,Tamer.(n.d). The seventh caliph al-Zahir li-I'zaz Din Allah. Beirut: Dār Al-ǰīl.
Babaei Siab, Ali etal. (2018). The Features of Fatimid's Historiography in Islamic Historiography Discourse. Journal of Historical Perspective & Historiography. [In Persian]
Chalongar, Mohammad Ali.(2007 ). The relations between the Maghrib Fatimids and the Abbasids. The Quarterly Journal of Tarikh Pohuhan.No11/vol3.page3-25.
Daftari, Farhad. (1996). History and Beliefs of Ismailia. Fereydoun Badrei, Tehran: Forūzān Publishing. [In Persian]
El-Sawy, Ahmed El-Sayed. (1988). Famines and Their Impact on the Financial and Cultural Aspects of the Fatimid Period in the Egypt, first edition Beirut: Dār ul-Tazamān.[In Arabic ]
Hassan, Ibrahim Hassan. (1932). The Fatimids in Egypt and their political and religious actions in particular. Cairo: Al-Amīrī Press. [In Arabic]
Ibn al-ǰawzī, Abū al-Faraǰ Abd u-Raḥmān b. ‘Alī. (1992), al-Monṭaẓam fī Ta’rīḵ al-molūk wa al-Umam. Investigators, Mohamed Abdel-Qader Atta and Mustafa Abdel-Qader Atta. Beirut: Dār ul Kotob ul Elmīyah.[In Arabic]
Ibn Aṯīr ʿĪzz ul- Dīn ‘Alī al-ǰazarī, (1992). Al-Kāmīl fī al-Tārīḵ . Translated by Abolghasem Halat and Abbas Khalili. Tehran: scientific and cultural publications. [In Persian]
Ibn ḵaldūn, ‘Abdur-Rahman b. Moḥammad. (1984). al-ʻĪbar wa Dīwān al-Mobtadaʼ wa al-ḵabar fī Taʼrīḵ al-ʻArab wa al-Barbar wa Man ʻĀṣarahum mīn Dhawī ash-Shaʼn al-Akbār " . Translated by Abdul Mohammad Ayati. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. .[In Arabic]
Ibn ḵalīkān, Aḥmad b. Moḥammad (1994). Wafayāt ul-A‘yān wa Anba’ Abna’ ul-Zaman. The investigator, Ehsan Abbas. first edition. Beirut: Dār ṣādīr.[In Arabic]
Ibn ḵordādbeh, Abū ul-Qāsīm ‘Ubaydallah b. ‘Abdallah b. ḵordādbeh.(1992). Kītāb al-Masālīk wa al- Mamālīk . Translated by Saeed Khakrand. Beirut: Dār ṣādīr.  [In Arabic]
Ibn Taḡrabardī,ǰamal ul-Dīn Yūsuf b. al-Amīr Sayf ul-Dīn (1972). Al-Noǰūm ul-Zāhīrah fī Molūk Mīṣr wa-al-Qāhīrah. The fourth volume, the first edition, Cairo: Ministry of Culture and National Guidance, Al-Masryah Al-Ame. .[In Arabic]
Jafarian, Rasul. (2007). Islamic works of Mecca and Medina,  Tehran, Maš‘ar,8th edition. [In Persian]
Khalaf, Mahmoud Mohammad. (2012). The revolutions of the Egyptians in the Fatimid era. first edition Cairo: Al-Masriyyah El-Masriyyah Al-Kattab. [In Arabic]
Mirmohammadi, Seyyed Mohammad.(2005). An introduction to economic security. Farhang-e Andīšeh, fourth year, numbers 14 and 15.
Nūveīrī-šīhāb ud-Dīn Aḥmad b. ‘Abd ul-Wahhāb,(n.d). Nīhāyat ul-‘Arab fī Fonūn ul-Adab.(n.p) 28 Vol
Qadi Qudai, Mohammad b Salamah b. Jaafar b. Ali bin Hakamon.(2004). Al-Qudha’i’s history called ‘Uyūn Aḵbār wa Fonūn Aḵbār al-ḵalā’īf. Investigator, Ahmed Fareed Mazyed, Beirut, Dar al-Kutob Al-Alamiya"
Qobādīyānī Balḵī Nāser ḵosrow. (1956). Safarnāmeh, Tehran: Sepehr publisher. [In Persian]
Sayyid,Ayman Fuad.(1992). Fatimid government in Egypt (new analysis), Translated by Esmail Baghestani,Tehran, Ney publishing house.[In Persian]
Shafei Mahmoud,Salam.(1995). Dhimmis in Egypt. Cairo: The Egyptian General Book Organization.
Siminova, L.A. (1974). History of Fatimid in Egypt. Translated by Hasan Bayoumi. first edition Moscow: Al-Istīšraq ul-Rossī Institute, Taḥrīr al-Adab al-šarqī. [In Arabic ]
Sorour, Mohammad Jamaluddin. (1975). The Fatimid influence in the Levant and Iraq (in the fourth and fifth centuries after the Hijrah). Cairo: Dār ul-Fīkr Al-‘Arabī. [In Arabic]
Unknown Author.(2002). Ḥodūd ul-‘Ālam, Cairo: Dār ul- Ṯīqafa for publishing.
Yāfe‘ī, ‘Abdullāh b. Asʻad.(1997). Mīrʼāt ul-ǰīnān wa-ʻĪbrat ul-Yaqẓān fī Maʻrīfat ma yoʻtabar mīn Ḥawādīṯ ul-Zamān. Researcher Khalil Mansour, Beirut: Scientific Books House .
Yaʿqūbī,ʾAbī Yaʿqūb b. Waḍīḥ. (1977). Kītab ul-32. Al-Boldān. Translated by Mohammad Ibrahim Ayati. Tehran: Book Translation and Publishing Company. [In Persian]
Ziadeh, Ahmed El-Sayed Mohamed.(2007). Foreign merchants in Egypt during the Fatimid period, supervised by Dr. Mohammad Abdullah al-Naqeera. Egypt: Master's degree in Arts (Islamic History Branch), Faculty of Arts, Zagazig University. [In Arabic]