تاریخ اسلام و ایران

ریشه شناسی نام محمد و پیشینۀ پیشااسلامی آن همواره چالشی برای پژوهشگران بوده و در این باره پرسش هایی مطرح است؛ از جمله آنکه آیا نام محمد برگرفته از نام یا واژه ای غیرعربی بوده؟ و آیا پیش از برآمدن ... بیشتر ریشه شناسی نام محمد و پیشینۀ پیشااسلامی آن همواره چالشی برای پژوهشگران بوده و در این باره پرسش هایی مطرح است؛ از جمله آنکه آیا نام محمد برگرفته از نام یا واژه ای غیرعربی بوده؟ و آیا پیش از برآمدن اسلام، محمد نامی معمولی به شمار می آمده یا دلالت های ویژۀ اعتقادی و حتی پیامبرانه داشته است؟ مطالعات زبان شناختی، بینامتنی و یافته های باستانشناسی در این زمینه گزینه های گوناگونی پیش می‌نهند. در سنت اسلامی دست‌کم از سدۀ دوم نام محمد با واژۀ «پاراکلیت» (فارقلیط) در انجیل یوحنا پیوند خورده است. البته دربارۀ اصالت این اخبار تردیدهایی وجود داشته، اما انتقال واژۀ پاراکلیت از زبان یونانی یا با میانجی‌گری زبان های آرامی به محیط شبه‌جزیره، همچنان گزینه ای محتمل است. در کتیبه ای حمیری از سدۀ ششم میلادی نیز به واژهای هم ریشه با نام محمد برمی‌خوریم که در نوشته های اسلامی به‌ویژه داستان ابرهه هم ردپایی از آن یافت می شود. منابع اسلامی نیز می گویند عربان گمان می کردند در آینده پیامبری به نام محمد خواهد آمد و از چند نفر به نام محمد نام می برند که در گزارشهای مربوط به آنها نوعی دلالت های دینی و پیامبرانه نهفته است. چالش مهم در ارتباط با این شواهد، اصالت سنجی و تاریخ گذاری آنها و سپس واکاوی ارتباط درونی میان آنهاست. در مقالۀ حاضر مجموعۀ این شواهد بررسی شده و به‌ویژه مهم‌ترین شواهد اسلامی ارزیابی انتقادی شده است. با شواهدی که بررسی شده، می‌توان گفت در شبه‌جزیرۀ پیش از اسلام نام های برگرفته از ریشۀ «حَمَدَ» دارای دلالت های دینی بوده اند. با این حال، دربارۀ ارتباط ریشۀ حَمَدَ با فارقلیط فعلاً باید به گمانه زنی بسنده کرد.

علمی- پژوهشی

بازسازی تاریخی فضای دینی حبشه در سال پنجم بعثت با محوریت سورۀ مریم

الهام آقادوستی؛ امیر احمدنژاد؛ رضا شکرانی

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 35-61

https://doi.org/10.22051/hii.2024.43647.2789

چکیده

نخستین هجرت مسلمانان به حبشه به فرمان پیامبر، براساس منابع تاریخی در حدود سال پنجم بعثت صورت گرفت. گزارش‌های موجود در منابع تاریخی برای تبیین فضای حبشه در آن زمان و شناخت ساکنان آن و چیستی مذهب و معتقدات ... بیشتر

علمی- پژوهشی

مفهوم آزادی در «ثریا» چاپ قاهره

غلامعلی پاشازاده؛ فاطمه اروجی؛ رسول پورزمانی

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 63-87

https://doi.org/10.22051/hii.2024.44187.2813

چکیده

دورۀ قاجار برای ایرانیان مصادف با آشنایی و رویارویی با مفاهیم مدرن غربی، مانند آزادی است. جراید ایرانیِ چاپ خارج ایران در دورۀ زمانی پیشامشروطه یکی از مجاری آشنایی ایرانیان با این مفهوم بوده است. «روزنامه ... بیشتر

علمی- پژوهشی

‌مناسبات طریقت‌های نقشبندیه و قادریه در کردستان پس از مولانا خالد شهرزوری

سید سعید حسینی؛ سید احمدرضا خضری

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 89-110

https://doi.org/10.22051/hii.2024.45505.2863

چکیده

پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ تصوف در کردستان، عمدتاً تاریخ طریقت‌های صوفیانه را به صورت جداگانه و به دور از فضای ارتباطی آنها بررسی کرده‌اند؛ درحالی‌که به دلیل تأثیرگذاری مراودات این طریقت‌ها در ... بیشتر پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ تصوف در کردستان، عمدتاً تاریخ طریقت‌های صوفیانه را به صورت جداگانه و به دور از فضای ارتباطی آنها بررسی کرده‌اند؛ درحالی‌که به دلیل تأثیرگذاری مراودات این طریقت‌ها در تاریخ اجتماعی کردستان، مطالعۀ پیوندهای گوناگون مشایخ و پیروان آنها نیز امری ضروری است. در پژوهش پیش رو به این پرسش پاسخ داده شده است که پس از دورۀ مولانا خالد شهرزوری (1193-1242ق) طریقت‌های نقشبندیه و قادریه در مناطق کردنشین چه مناسباتی داشته‌اند؟ نتایج پژوهش -که به صورت مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده است- نشان می‌دهد که پس از تنش‌ها و تقابلات اولیه، مناسبات این دو طریقت به سمت همکاری و همراهی پیش رفت؛ به گونه‌ای که پس از مدتی، مشایخ نقشبندی با ملاحظۀ حضور و نفوذ قادری‌ها در جامعۀ کردستان و به منظور مدیریت اوضاع پیروانشان، در برخی آداب طریقت تغییراتی ایجاد و بعضاً آنها را به روش قادریه نزدیک‌تر کردند. علاوه بر آن، در میان مشایخ دو طریقت مناسباتی چند، مانند مراودات طریقتی، پیوندهای دوستی و ارتباطات خاندانی شکل گرفت. آنان همچنین در آیین‌های طریقتی یکدیگر شرکت می‌کردند و در برخی زمینه‌های علمی و فرهنگی نیز با یکدیگر در پیوند بودند. تعامل آنان تا جایی پیش رفت که مشایخ نقشبندی، متأثر از میراث پیشینی خود و با در نظر داشتن اوضاع جامعۀ کردی، رهبری برخی از مریدان قادری را نیز برعهده گرفتند و به این ترتیب، فصل جدیدی از طریقت‌ورزی در کردستان را آغاز کردند.

علمی- پژوهشی

تصویر توّج در فردوس‌ المرشدیه

علی رسولی؛ حمیدرضا پیغمبری

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 111-133

https://doi.org/10.22051/hii.2024.43714.2793

چکیده

تذکره‌های صوفیان ضمن ارائة مضامین اصلی خود، یعنی شرح حالات رهبران طریقت، بعضاً حاوی برخی داده‌های اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی نیز می‌باشند که استفاده از آنها را به‌خصوص در موضوعاتی که با مشکل فقر ... بیشتر

علمی- پژوهشی

بررسی سیر تطور دیدگاه نقشه‌نگاران اروپایی نسبت به ایران در قرون وسطی

میلاد صادقی

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 135-169

https://doi.org/10.22051/hii.2024.43406.2774

چکیده

تصورات جغرافی‌دانان و نقشه نگاران اروپایی نسبت به جهان اطراف خود، عموماً برگرفته از متون کلاسیک یونان و روم باستان و همچنین کتاب های عهدین و مفسران مسیحی بود و این امر موجب می شد تصورات عمدۀ ... بیشتر تصورات جغرافی‌دانان و نقشه نگاران اروپایی نسبت به جهان اطراف خود، عموماً برگرفته از متون کلاسیک یونان و روم باستان و همچنین کتاب های عهدین و مفسران مسیحی بود و این امر موجب می شد تصورات عمدۀ آنان نسبت به نقاط دوردست دنیا، مبتنی بر متون مذکور شکل بگیرد. نقشه های مپا ماندی و همچنین نقشه های پیرو سنت کلاسیک رومی که در قرون ‌وسطی نیز دنبال می‌شد، جملگی مبتنی بر اطلاعات موجود در کتب عهدین و متون کلاسیک بودند. با آغاز قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی و شکل گیری سفرهای متعدد اروپاییان به شرق اسلامی از جمله ایران، تصورات کلاسیک اروپا راه تجدد را در پیش گرفت و تا حد زیادی از قالب غیرحقیقی خود خارج شد و شکل واقعیت به خود گرفت. بنابراین طی یک بازۀ زمانی تصورات اروپاییان نسبت به شرق، به‌خصوص ایران دچار تحولات و تطوراتی شد که ناشی از عوامل مختلفی در هر بازه زمانی بود. در این میان، سفرهای متعدد اروپاییان تأثیر بسزایی در تغییر دیدگاه و همچنین اطلاعات نقشه‌نگاران داشت. بررسی سیر تطور دیدگاه اروپاییان طی قرنها نسبت به ایران و ایرانیان با توجه به نقشههای قرون‌ وسطایی، مسئلهای است که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. بر همین اساس، بررسی این موضوع که نقشههای قرون وسطایی -که ارائه‌دهندۀ تصورات غالب به جامعه اروپای قرون‌ وسطی بوده اند- چه دیدگاه و تصوراتی از ایران طی بازه های زمانی مختلف ارائه میدادهاند، مسئله‌ای مهم و قابل ‌توجه است که نگارندۀ این نوشتار درصدد است با رویکرد توصیفی-تحلیلی بیان کند که تا قبل از سفرهای جهانگردان اروپایی، تصور کلاسیک نسبت به ایران در نقشههای قرون ‌وسطایی غالب بوده و در این میان سفرهای مارکوپولو تأثیر بسزایی در تغییر و تحول این دید داشته است.

علمی- پژوهشی

خوانشی نو در تحلیل زوایای کارکردی مهدویت در عصر صفویه

زهرا سادات کشاورز؛ مریم سعیدیان جزی

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، صفحه 171-198

https://doi.org/10.22051/hii.2024.44414.2825

چکیده

یکی از مشخصههای عصر صفویه رویکردهای جریان ساز شیعی بود که خود را در قامت مفهوم مهدویت آشکار کرده است. نگارندگان پژوهش حاضر با این مفروض که مهدویت در صفویه ضمن وجوه کارکردی، با ابعاد کژکارکردی و بیکارکردی ... بیشتر یکی از مشخصههای عصر صفویه رویکردهای جریان ساز شیعی بود که خود را در قامت مفهوم مهدویت آشکار کرده است. نگارندگان پژوهش حاضر با این مفروض که مهدویت در صفویه ضمن وجوه کارکردی، با ابعاد کژکارکردی و بیکارکردی نیز مواجه بوده است، درصدد بوده‌اند که راه را برای آسیب شناسیِ مهدویت در عصر یادشده هموار سازند تا فاصله انتقادیِ خود را با قرائت های عموماً ایدئولوژیک از این امر حفظ کنند. سؤال پژوهش بدین ترتیب قابل صورت بندی است که آیا مهدویت در عین کارکردهای موجود، با کژکارکردها و بیکارکردی هایی نیز مواجه بوده است؟ این موارد کدام‌اند؟ نتایج این پژوهش ناظر بر وجه کارکردی مهدویت در صفویه ذیل رخدادِ الف. یکپارچگی سرزمینی؛ ب. صورتبندی همبستگی «ملی»؛ و در وجه کژکارکردی ناظر بر الف. ظهور مدعیان دروغین؛ ب. ایجاد پوشش عقیدتی برای توجیه ساختار ارباب-رعیتی؛ ج. ناتوانی در بازجذب نیروهای اجتماعی و در وجه بیکارکردی نیز مشتمل بر زوال تدریجی شیوه حکمرانی صفویه می باشد. یافته های مذکور بر پایۀ روش مطالعه تاریخی-تحلیلی و با اتکا بر رویکردی بینارشتهای (تاریخی-جامعه شناختی) و براساس نظریه کارکردگراییِ مرتن، این‌گونه پایان‌بندی شده است که چه بسا با توجه به تعدد کژکارکردها و بیکارکردها دربارۀ مهدویتِ صفویه، تعادلِ خالص در نظریه مرتن، از کارکردها به کفه کژکارکردها و بیکارکردها سنگینی کرده باشد.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 34 (1403)

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

دوره و شماره: دوره 33، شماره 60 - شماره پیاپی 150، بهمن 1402، صفحه 15-198 (زمستان 1402)

نام «محمد» پیش از پیامبر(ص)؛ بازبینی انتقادی شواهد و رهیافتی تازه

چکیده

بازسازی تاریخی فضای دینی حبشه در سال پنجم بعثت با محوریت سورۀ مریم

چکیده

مفهوم آزادی در «ثریا» چاپ قاهره

چکیده

‌مناسبات طریقت‌های نقشبندیه و قادریه در کردستان پس از مولانا خالد شهرزوری

چکیده

تصویر توّج در فردوس‌ المرشدیه

چکیده

بررسی سیر تطور دیدگاه نقشه‌نگاران اروپایی نسبت به ایران در قرون وسطی

چکیده

خوانشی نو در تحلیل زوایای کارکردی مهدویت در عصر صفویه

چکیده