تاریخ اسلام و ایران

در پی اشغال ایران به‌دستِ متفقین در شهریور ۱۳۲۰ هجری شمسی و با استعفای رضاشاه، انتخابات مجلس چهاردهم در فضایی کاملاً متفاوت برگزار شد. حزب توده در این دوره توانست نمایندگانی را از مناطق عمدتاً شمالی ... بیشتر در پی اشغال ایران به‌دستِ متفقین در شهریور ۱۳۲۰ هجری شمسی و با استعفای رضاشاه، انتخابات مجلس چهاردهم در فضایی کاملاً متفاوت برگزار شد. حزب توده در این دوره توانست نمایندگانی را از مناطق عمدتاً شمالی کشور که تحت اشغال نظامی ارتش سرخ بود روانۀ مجلس کند. در بین نامزدهای حزب توده، وضعیت تقی فداکار به‌عنوان داوطلب نمایندگی از اصفهان تا حدودی متفاوت بود. نخست آنکه اصفهان در مرکز کشور و خارج از حوزۀ نفوذ همسایۀ شمالی قرار داشت؛ دوم اینکه توفیق یک کاندیدای چپ‌گرا در حوزۀ انتخابیه‌ای که به داشتن فرهنگی سنتی و محافظه‌کار شناخته شده بود، امری بعید می‌نمود؛ ازاین‌رو بررسی انتخابات مجلس چهاردهم در اصفهان تحقیقی مجزا می‌طلبد. پژوهش حاضر در پاسخ به پرسش که موفقیت نامزد حزب توده در این انتخابات تابع چه عواملی بود این فرضیه را مطرح می‌کند که عامل اصلی کامیابی تقی فداکار در رسیدن به نمایندگی اصفهان، ائتلافی شکننده با دو نامزد محافظه‌کار بود که از قضا به‌شدت با حزب توده زاویه داشتند. در این راستا با تلفیق دو روش کمی و کیفی و استخراج داده‌های مربوط به انتخابات مجلس چهاردهم در حوزۀ انتخابیه اصفهان از اسناد منتشرنشدۀ آرشیو مجلس شورای ملی، تحلیلی آماری از نتایج شمارش آرا ارائه می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که برخلاف باور رایج، بخش عمدۀ رأی فداکار مربوط به توده‌های روستایی توابع حوزۀ انتخابیه بود و نه جامعۀ کارگری شهر اصفهان، به‌گونه‌ای که راهیابی وی به مجلس، بدون این ائتلاف و رأی روستاها عملاً امکان‌پذیر نبود.

علمی- پژوهشی

بازجُستی انتقادی در منابع: مطالعه‌‌ای موردی در نسب فاطمیان

علی بابایی سیاب

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 37-58

https://doi.org/10.22051/hii.2023.40835.2680

چکیده

بحث نسب فاطمیان به‌دلیل ارتباط مستقیم با مشروعیت دینی و سیاسی سردمداران این دولت، همواره یکی از مسائل اساسی مدنظر مورخان و نسب‌شناسانِ معاصر با دولت فاطمی و متأخر از آن بوده است. اهمیت این مسئله سبب ... بیشتر

علمی- پژوهشی

ارزیابی عملکرد پارلمانی نمایندگان بوشهر در چالش میان حقوق مردم و قدرت حاکمیت پهلوی مطالعۀ موردی: علی دشتی و احمد اخگر

فروغ بحرینی؛ سیمین فصیحی

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 59-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41095.2691

چکیده

با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت ... بیشتر با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت در مجلس شورای ملی اهمیت می‌‌یابد. این پژوهش با رویکردی مقایسه‌ای - تحلیلی عملکرد علی دشتی و احمد اخگر، دو نمایندۀ صاحب‌نام منتخب حوزۀ بوشهر را در چالش میان دو متغیر قدرت حاکمیت و حقوق مردم ارزیابی می‌کند و باتوجه‌به خاستگاه اجتماعی و مواضع سیاسی آنان ازطریق تحلیل محتوای آرا، مذاکرات و نطق‌های آنان در مجلس شورای ملی روشن می‌کند که این دو نماینده در عمل به وظایف خویش در بستر این چالش چه نقشی ایفا کرده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که نظام حکومت پهلوی به‌گونه‌ای بر ساختار مجالس شورای ملی تأثیر گذاشت که نمایندگان منتخب را در تنگنای دو اهرم قدرت حاکمه و حقوق مردم قرار داده و علی‌رغم پایگاه اجتماعی تقریباً مشابه این دو نماینده، مواضع سیاسی متفاوت و به‌تبع آن عملکرد متفاوتی برای آنان در نظام پارلمانی رقم زده است. تحلیل محتوای برخی اسناد، نطق‌ها و مذاکرات آن‌ها در جلسات مجلس، با وجود برخی وجوه مشابه در درصد توجه به حقوق مردم و فعالیت‌های این دو نماینده، حاکی از سه نتیجۀ متفاوت در عملکردشان است: 1. نسبت تعداد نطق‌ها به دفعات حضور در ادوار مختلف به‌عنوان نمایندۀ بوشهر متفاوت است، 2. درصدی از گزاره‌های به‌دست‌آمده از نطق‌های علی دشتی در راستای تحقق اهداف حکومت است، درحالی‌‎که نطقی در این خصوص از اخگر ثبت نشده است، 3. انضباط پارلمانی متفاوت دو نماینده که نهایتاً این نتایج یکی را با چهره و کارنامۀ پارلمانیِ به‌دور از حاشیه و نزدیک‌تر به مردم معرفی می‌کند و کارنامۀ دیگری را با نوعی دوگانگی در اندیشه و عمل نشان می‌دهد.

علمی- پژوهشی

کارکرد حمام و استحمام در بازتاب تمایزات اجتماعی جامعۀ ایران در عصر قاجار

غفار پوربختیار

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 91-112

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42558.2742

چکیده

ایرانیان از دیرباز به امر حمام و استحمام‌کردن توجه ویژه‌‌ای داشته‌‌اند. اگرچه آنان در دورۀ قاجار نیز همچون ادوار قبل توجه زیادی به استحمام و رعایت بهداشت و پاکیزگی داشته‌‌اند، این پژوهش در پی آن ... بیشتر ایرانیان از دیرباز به امر حمام و استحمام‌کردن توجه ویژه‌‌ای داشته‌‌اند. اگرچه آنان در دورۀ قاجار نیز همچون ادوار قبل توجه زیادی به استحمام و رعایت بهداشت و پاکیزگی داشته‌‌اند، این پژوهش در پی آن است تا تمایزات اجتماعی را که در میان طبقات فرادست و فرودست جامعۀ ایران عصر قاجار نسبت به احداث حمام و امر استحمام وجود داشته است، نشان دهد. در این پژوهش با استفاده از منابع تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی کوشش شد تا با کاربست نظریۀ تمایز اجتماعی بوردیو به این سؤالات پاسخ داده شود: نگاه طبقات فرادست جامعۀ ایران عصر قاجار به ساخت حمام و امر استحمام چگونه بوده است؛ آیا آنان از پرداختن به امر حمام و استحمام، به‌جز حفظ بهداشت و سلامت و پاکیزگی بدن اهداف دیگری نیز داشته‌‌اند؛ نگاه طبقات فرودست جامعه به حمام و استحمام چگونه بوده است؟ فرض پژوهش بر این مبنا قرار دارد که اگرچه هدف اقشار پایین جامعه از رفتن به حمام و انجام عمل استحمام، مبتنی بر ضرورت‌‌مندی‌‌هایی همچون پاکیزه‌نمودن بدن برای انجام طهارت و حفظ نظافت، بهداشت و سلامتی بوده است، هدف طبقات اعیان و اشراف از احداث حمام و امر استحمام، علاوه بر رفع ضرورت‌‌هایی چون حفظ پاکیزگی، بهداشت و سلامتی جسم، این بود که از طریق به کار بردن تزیینات و آرایه‌‌ها در ساخت حمام یا به‌واسطۀ تفریح، زیباسازی و خودآرایی به هنگام استحمام، وجوه تشخّص‌‌آمیز و تمایزطلبانۀ خود را نیز به دیگر اقشار و طبقات منعکس کنند.

علمی- پژوهشی

نقش دولت در اقتصاد؛ بازخوانی آرا و اندیشه ‏های احمد متین دفتری

حسن رجبی فرد

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 113-134

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43314.2768

چکیده

با شروع مناسبات ایران و غرب در دورۀ قاجاریه، بحران، همۀ عرصه‌های حیات جامعۀ ایران را در برگرفت. یکی از این عرصه‏ها، بحران اقتصادی بود. برخی از منورالفکران به اقتضای درک و بینش خود سعی کردند راه ‏حلی ... بیشتر

علمی- پژوهشی

جایگاه احمدخان دنبلی خویی در سیاست اتحاد اسلام حکومت عثمانی‌‌ در قفقاز

محمد عزیزنژاد؛ فاطمه جعفرنیا

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 135-162

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41849.2711

چکیده

طرح اتحاد اسلام، سیاست حکومت عثمانی با همکاری حکام و امرای مسلمان منطقۀ آذربایجان و داغستان برای مهار نفوذ و توسعه‌‌طلبی روس‌‌ها در منطقۀ قفقاز بود. هدف این طرح، ایجاد هماهنگی و اتحاد میان خوانین منطقه ... بیشتر طرح اتحاد اسلام، سیاست حکومت عثمانی با همکاری حکام و امرای مسلمان منطقۀ آذربایجان و داغستان برای مهار نفوذ و توسعه‌‌طلبی روس‌‌ها در منطقۀ قفقاز بود. هدف این طرح، ایجاد هماهنگی و اتحاد میان خوانین منطقه به‌‌‌منظور تشکیل قوای مشترک تحت‌‌ شعار اسلام علیه برنامه‌‌های استعماری روسیه بود. عثمانی‌‌ها با عنایت به‌ ‌نفوذ و اقتدار احمدخان دنبلی (حک:1200-1176ق/1786-1762م) حاکم خوی در منطقۀ آذربایجان، علی‌‌رغم شیعی‌مذهب بودن او، وی را عنصری مناسب برای اهداف طرح اتحاد اسلام تشخیص داده و به‌‌ برقراری ارتباط با او روی آوردند. شناخت نقش و جایگاه احمدخان خویی در سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ و بررسی ابعاد همکاری آن دو از مسائل فراروی این پژوهش است. این پژوهش درصدد پاسخ به ‌‌این سؤالات است: همکاری احمدخان خویی با عثمانی‌‌ها در طرح اتحاد اسلام در چه سطحی بود؟ حاکم خوی از همکاری با سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ چه اهدافی داشت؟ این پژوهش بر آن است تا باتکیه‌بر نسخ خطی فارسی، اسناد آرشیو چاپ عثمانی و منابع تاریخ‌‌نگاری عثمانی با رویکرد توصیفی-تحلیلی موضوع مدنظر را ‌‌واکاوی کند. یافته‌‌های پژوهش مؤید آن است سطح همکاری آنان در مقابله با دشمنان اسلام با گذر از سطح تبادل سفرا و مکاتبات، وارد همکاری عملی مشترک اطلاعاتی و نظامی شد. ارتقای جایگاه از سطح حاکم محلی به ‌‌سطح مدعیان حکومت و شناساندن خود به‌‌عنوان حکمران مستقل آذربایجان در فقدان حکومت مقتدر از اهداف حاکم خوی بود.

علمی- پژوهشی

بازتاب هویت اجتماعی امامیۀ ری در کتاب النقض

مهناز کوهی؛ مجتبی گراوند؛ سید علاءالدین شاهرخی؛ داریوش نظری

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، صفحه 163-185

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41040.2690

چکیده

هویت اجتماعی به‌عنوان نوعی احساس و نگرش که از شناسایی عضویت در یک گروه اجتماعی ناشی می‌‌شود، عبارت است از درکی که فرد از این عضویت دارد و خود را آن‌‌گونه می‌‌شناسد و به دیگران ارائه می‌‌دهد و نیز ... بیشتر هویت اجتماعی به‌عنوان نوعی احساس و نگرش که از شناسایی عضویت در یک گروه اجتماعی ناشی می‌‌شود، عبارت است از درکی که فرد از این عضویت دارد و خود را آن‌‌گونه می‌‌شناسد و به دیگران ارائه می‌‌دهد و نیز درکی که دیگران از عضویت فرد در گروه دارند. در نیمۀ قرن ششم هجری کتابی با عنوان فضائح الروافض علیه شیعیان ری به نگارش درآمد که جامعۀ امامی ری، شیخ عبدالجلیل قزوینی را کاندید پاسخ‌گویی به آن کرد. قزوینی رازی با تضمین نقل‌‌قول‌‌های کتاب ازبین‌رفتۀ فضائح‌‌ الروافض، برای تعیین هویت اجتماعی امامیۀ ری در این زمان، دیالکتیک خود/دیگری را برای ما فراهم آورده است. پژوهش پیش‌‌رو بر آن است با روش توصیف و تحلیل تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای، بازتاب هویت اجتماعی امامیه در کتاب النقض را با تأکید بر درک خود/دیگری تحقیق کند و بر طبق تعریف هویت اجتماعی، نشان دهد که بازتعریف هویت امامی توسط شیخ عبدالجلیل چه پاسخی از سوی دیگری در پی داشته است. نتیجه نشان داد که قزوینی رازی با تنگ‌‌تر کردن دایرۀ درون‌گروه امامیه و متمایزکردن آن از برخی گروه‌‌های امامی، سعی در بازتعریف هویت اجتماعی امامیۀ اثنی‌عشری داشته است. بررسی نگاهِ دیگری در کتاب‌‌هایی که پس از وی در ری و نزدیک به آن به نگارش درآمده‌‌اند، نشان داد که در تعیین هویت امامیه، در دیدگاه دیگری تغییری رخ نداده است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

دوره و شماره: دوره 33، شماره 57 - شماره پیاپی 147، اردیبهشت 1402، صفحه 11-185 (بهار 1402)

ائتلاف شکننده؛ تحلیلی بر پیروزی کاندیدای حزب توده از حوزۀ انتخابیۀ اصفهان در انتخابات مجلس چهاردهم شورای ملی (۱۳۲۲ش/ ۱۹۴۳م)

چکیده

بازجُستی انتقادی در منابع: مطالعه‌‌ای موردی در نسب فاطمیان

چکیده

ارزیابی عملکرد پارلمانی نمایندگان بوشهر در چالش میان حقوق مردم و قدرت حاکمیت پهلوی مطالعۀ موردی: علی دشتی و احمد اخگر

چکیده

کارکرد حمام و استحمام در بازتاب تمایزات اجتماعی جامعۀ ایران در عصر قاجار

چکیده

نقش دولت در اقتصاد؛ بازخوانی آرا و اندیشه ‏های احمد متین دفتری

چکیده

جایگاه احمدخان دنبلی خویی در سیاست اتحاد اسلام حکومت عثمانی‌‌ در قفقاز

چکیده

بازتاب هویت اجتماعی امامیۀ ری در کتاب النقض

چکیده