نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران
چکیده
در مطالعۀ شهرسازی دوره فاطمیان با وجود آنکه اغلب قاهره در کانون توجه قرار می‌گیرد، اما دورۀ حضور مستقیم آنها در مغرب را می‌توان یکی از ادوار مهم شهرسازی تاریخ مغرب اسلامی و نیز دوره فاطمیان به شمار آورد که طی آن دو شهر مهدیه و منصوریه (صبرة المنصوریة) بنا نهاده شد. در این پژوهش با در پیش گرفتن روش مطالعۀ تاریخی شهرهای اسلامی (با اتکا بر ابعاد، زمان و موقعیت جغرافیایی)، شهرهای فاطمی مغرب یعنی مهدیه و منصوریه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بنا بر یافته‌های این پژوهش، شهر مهدیه (نخستین شهر فاطمی مغرب) در موقعیتی حساس و خطیر از نظر تاریخی برای فاطمیان بنا نهاده شد که به نوعی واکنشی با ماهیت تمدنی در قبال مخاطرات امنیتی پیش روی فاطمیان بود. مهدیه افزون بر اینکه برای مقطعی کوتاه به کانون تحولات سیاسی افریقیه تبدیل شد، به سبب موقعیت خاص جغرافیایی آن، در اوایل قرن چهارم قمری به پایگاهی مهم تبدیل شد که از طریق آن فاطمیان بر بحر متوسط (دریای مدیترانه) تسلط یافتند. همچنین شهر منصوریه -که از نظر طرح اولیه و مدوّر بودن شبیه بغداد ارزیابی می‌شد و الگوی فاطمیان در بنای شهره قاهره نیز بود- به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی (مکان‌یابی) آن، در سه دهۀ پایانی حضور فاطمیان در افریقیه، به کانونی مهم برای فعالیت‌های اقتصادی و تحولات فرهنگی منطقه تبدیل شد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Fatimid Cities of the Ifrīḳiya: Evaluating the Achievements of the Fatimids in the urban development of Maghrib
نویسنده [English]
- Zeinab Fazli
Assistant Professor at the Department of The History of Islamic Culture and Civilization, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Although in the study of urban planning of the Fatimid period, focuses on Cairo, the period of their direct presence in the Maghreb can be considered as one of the most important periods of urban planning in the history of the Islamic Maghreb, as well as the Fatimid period, during which the two cities of Mahdiyya and Manṣūriyya (Sabrah al-Mansuriya) were established. In this research, considering the method of historical study of Islamic cities, the Fatimid cities of the Maghreb, namely Mahdiyya and Manṣūriyya, have been investigated. According to the findings of this research, the city of Mahdiyya, the first Fatimid city in the Maghrib, was built in a historically sensitive and dangerous situation for the Fatimid, which was a kind of civilizational reaction to the security risks facing the Fatimid. In addition to being the center of political developments in Ifrīḳiya for a short period of time, Mahdiyya became an important base due to its special geographical location in the early 4th century AH, through which the Fatimid’s' control over the Mediterranean Sea was realized. Also, the city of Manṣūriyya, which was considered to be similar to Baghdad in terms of its basic design and circularity, and was also the model of the Fatimid in the construction of the city of Cairo, became an important center for economic activities in the last three decades of the Fatimid’s' presence in Ifrīḳiya and the cultural developments of the region due to its convenient geographical location.
کلیدواژه‌ها [English]
- History of Muslim urban development
- Islamic Maghreb
- Fatimid
- Mahdiyya
- Manṣūriyya (Sabrah al-Mansuriya)
- ابن‌ابی‌الدینار، محمدبن ابی‌القاسم الرعینی القیروانی (1286)، المونس فی اخبار افریقیة و تونس، تونس: مطبعة الدولة التونسیة.
- ابن‌أبی‌زرع الفاسی، ابوالحسن علی (1843)، أنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، تصحیح کارل یوجن تُورنْبرغ، اوبسالة: دار الطباعة المدرسیّة.
- ابن‌الاثیر، عز‌الدین أبوالحسن (1385)، الکامل فی التاریخ، ج8، بیروت: دار صادر-دار بیروت.
- ابن‌حماد، ابوعبدالله محمد بن علی (1401)، اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم، تحقیق و دراسة التهامی نقرة و عبدالحلیم عویس، القاهرة: دار الصحوة.
- ابن‌حوقل النصیبی، ابو القاسم (1992)، صورة الارض، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
- ابن‌خطیب، لسان‌الدین (1956)، اعمال الأعلام فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام، تحقیق و تعلیق إ. لیفی برُفنسَال، بیروت: دار المکشوفة.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1401)، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحادة و سهیل زکار، ج1، 4، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
- ابن‌عذاری، احمدبن محمد (1983)، البیان المُغْرِب فی اخبار الاندلس و المَغرب، تحقیق ج. س. کولان و لیفی بروفنسال، ج1، بیروت: دار الثقافة.
- ابن‌هیثم، جعفربن احمد (2000). کتاب المناظرات، چاپ شده به مشخصات:
The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘I Witness[Ibn al- Haytham's Kitdbal-Mundzarat], edited and translated by Wilferd Madelung and Paul E. Walker, I.B.Tauris Publishers, London-NewYork: The Institute of Ismaili studies.
- إدریس عمادالدین (1985)، تاریخ الخلفاء الفاطمیین فی المغرب القسم الخاص من عیون الأخبار، تحقیق محمد الیعلاوی، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
- بکری، ابوعبید عبدالله (1992)، المسالک و الممالک، حقّقه و قدّم له اُدریان فان لیُوفن و أندری فیری، ج2، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
- بلاذری، أبوالحسن (1998)، فتوح البلدان، بیروت: منشورات الهِلال.
- بلوم، جاناتان و شیلا بلر (1397)، «معماری روزگار فاطمیان و معاصرانشان در یمن، شام، جزیره، سواد»، مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی؛ معماری، زیر نظر مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: سمت.
- پروین، نادر و فرهاد پروانه (پاییز 1398)، «نقش ادریسیان در توسعۀ یکجانشینی، شهرسازی و شهرنشینی در شمال آفریقا»، شیعه‌شناسی، شمارۀ 67، صص95-120.
- تیجانی، أبومحمد عبدالله (1981)، رحلة التیجانی، قدّم لها حسن حُسنی عبدالوهّاب، تونس: دار العربیة للکتاب.
- جان احمدی، فاطمه و آرمین‌دخت امین (پاییز 1397)، «عوامل جغرافیایی و سیاسی مؤثر بر مکان‌گزینی پایتخت ادریسیان در فاس»، تاریخ اسلام، شماره 38، صص7-44.
- جودکی، حجت‌الله (بهار 1376)، «نیاز فاطمیان به ساختن مهدیه»، نامۀ پژوهش، شماره 4، صص 121-130.
- جوذری، ابوعلی منصور العزیزی (1954)، سیرة الأستاذ جَوْذَر و به توقیعات الأئمة الفاطمیین، تقدیم و تحقیق محمد کامل حسین و محمد عبدالهادی شعیرة، القاهرة: دار الفکر العربی.
- الحمرونی، أحمد (2009)، أقلیم القیروان مدائن و معالم و مواضیع، تونس: نشر مدیاکوم.
- حمیری، محمدبن عبدالمنعم (1984)، الروض المعطار فی خبر الأقطار، بیروت: مکتبة لبنان.
- دشراوی، فرحات (1994)، الخلافة الفاطمیة بالمغرب (296-365ه/909-975م)؛ التاریخ السیاسی و المؤسسات، نقله إلی العربیة حَمّادی السّاحلی، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
- دعمی، غفران محمد و صلاح‌الدین محسن (2017)، «مدینة المنصوریة فی العصر الفاطمی»، مجلة ابحاث میسان، المجلد الثالث عشر، العدد السادس و العشرون، صص347-366.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد (1414)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق ابراهیم الزیبق، ج15، بیروت: موسسة الرسالة.
- زغلول عبدالحمید، سَعْد (1979)، تاریخ المغرب العربی، ج3، الاسکندریة: نشأه المعارف بالاسکندریة.
- سالم، السید عبدالعزیز و احمد مختار العبادی (1969)، تاریخ البحریة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس، بیروت: دار النهضة العربیة.
- سید، ایمن فؤاد (2007)، الدولة الفاطمیة فی مصر تفسیر جدید، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- شهیدی پاک، محمدرضا (1400)، دولت فاطمیان، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- شهیدی پاک، محمدرضا (1399)، تاریخ تحلیلی مغرب، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- فضلی، زینب (1401)، موانع تاریخی گسترش مذهب اسماعیلی در مغرب عهد اسماعیلی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
- فضلی، زینب (بهار 1402)، «نسبت دوره فاطمیان و تاریخ تمدن اسلامی؛ تأملی نظری». تاریخ و تمدن اسلامی، دوره 19، شماره 42، صص63-91.
- قاضی نعمان، ابوحنیفة (1986)، افتتاح الدعوة (رسالة فی ظهور الدّعوة العَبیدیة الفاطمیة)، تحقیق فرحات الدشراوی، تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع و الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعة.
- قاضی نعمان، ابوحنیفة (1996)، المجالس و المسایرات، تحقیق الحبیب الفقى، ابراهیم شبوّح و محمد یعلاوى، بیروت: دار المنتظر.
- قیم، بهادر و مریم تاباق (زمستان 1398)، «نقش خاندان اغلبی در تحول شهرسازی و معماری اسلامی در مغرب ادنی»، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران و اسلام، شمارۀ 1، صص45-62.
- کونئو، پائولو (1384)، تاریخ شهرسازی جهان اسلام، ترجمۀ سعید تیزقلم زنوزی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
- گرابار، اُلگ (1390)، شهر در جهان اسلام. ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران: نشر بصیرت.
- مارسیه، جورج (2016)، الفن الاسلامی، ترجمة عبلة عبدالرزاق، القاهرة: طبع بالهینة العامة لشئون المطابع المیریة.
- المقدسی، المعروف بالبشاری (1991)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، القاهره: مکتبة المدبولی.
- مقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس (1991)، المقفی الکبیر، تحقیق محمد الیعلاوی، ج4، بیروت: دار الغرب الأسلامی.
-مقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس (1416)، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، تحقیق جمال‌الدین الشیّال، ج1، القاهرة: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.
- مونس، حسین (1992)، تاریخ المغرب و حَضَارَتُه، ج1، بیروت: العصر الحدیث للنشر و التوزیع.
- واکر، پل ای (1383)، پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی، تاریخ فاطمیان و منابع آن، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
- یاقوت الحموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995)، معجم البلدان، ج3، 5، بیروت: دار صادر.
- یزدانی، رضوان و گروه مطالعات غرب جهان اسلام (1400)، «صبرة»، دانشنامه جهان اسلام، ج 29، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، صص294-295.
- Abu-Nasr, Jamil M. (1987), A history of the Maghrib in the Islamic period, Cambridge: Cambridge University Press.
- Ali, Wijdan (1999), The Arab contribution to Islamic art from the seventh to the fifteenth centuries, Jordan: The Royal Society of the Fine Arab & Cairo: The American University in Cairo Press.
- Anderson, D. Glaire and Jennifer Pruitt (2017), “The Three Caliphates a Comparative Approach”, A companion to Islamic art and architecture, dited by Finbarr Barry Flood and Gülru Necipoğlu, vol.1, pp.223-249, Hoboken: Wiley Blackwell.
- Bloom, Jonathan M. (1985), “The Origins of Fatimid Art”, Muqarnas, vol. 3, pp. 20-38.
- Brett, Michael (2001), The rise of the Fatimids: the world of the Mediterranean and the Middle East in the fourth century of the Hijra, tenth century CE, Oxford and Leiden: E. J. Brill.
- Creswell, K. A. C. (1976), The Muslim Architecture of Egypt, NewYork: Hacker Art Books.
- Dachraoui, F. (1991), “al-Manṣūr Bi’llāh”, EI2, vol.vi, Leiden: E. J. Brill.
- Denoix, Sylvie (2008), “Founded Cities of the Arab World from the Seventh to the Eleventh Centuries”, The City in the Islamic World, ed. Salma Khadra Jayyusi, Renata Holod etc, vol.1, Leiden-Boston: Brill.
- Hakim, Besim Selim (2010), Arabic-Islamic Cilties Building and Planning Principles, London and NewYork: Routledge.
- Halm, Heinz (1996), The Empire of Mahdi: the rise of the fatimids, translated from the German Michael Bonner, Leiden: E. J. Brill.
- Hamdani, Sumaiya A. (2006), Between Revolution and State: the Pas to Fatimid statehood, London-NewYork: I. B. Tauris Publishers and The Institute of Ismaili studies.
- Hasan, Ibrahim Hasan (1948), “Ralations between the Fatimids in North Africa and Egypt and the Umayyids in Spain during the 4th century A.H. (10th Century A.D”, Bulletin of the Faculty of Arts, vol.x, part II, pp.39-83.
- Jiwa, Shainool (2018), The Fatimids 1, The Rise of a Muslim Empire, London-NewYork: I. B.Tauris Publishers and The Institute of Ismaili studies.
- Lézine, Alexandre(1968), Mahdiya. Tunis: Société Tunisienne de Diffusion.
- Talbi, M. (1986), “al-Mahdiyya”, EI2, vol.v, Leiden: E. J. Brill.
- Talbi, M. (1995), “Ṣabra or al- Manṣūriyya”, EI2, vol.viii, Leiden: E. J. Brill.
Abu-Nasr, Jamil M. (1987), A history of the Maghrib in the Islamic period. Cambridge: Cambridge University Press.
al-Bakrī, Abu ʿObayd ʿ Abd Allah (1992). al-Masālīk wa al-Mamālīk, edited by A. P. Van Leeuwen wa A. Ferre, Beirut: Dār al-Ḡarb ul-Eslāmī.
al-Balāḏorī, Abū al-Ḥasan (1998). Fotūḥ ul-Boldān, Beirut: Manšūrāt al-Hīlāl.
al-Dahabī, Šams ul-Dīn (1414). Sīyar ul-A‘lām ul-Nobalāʾ, vol. 15, edited by Ebrahim al-Zaybaq. Beirut: Moʾasīsah al-rīsālah.
al-Dami, Ghofran Mohammad wa Mohsen, Salaḥ ul-Din (2017). “Madīnah al-Manṣūrīrīyah fī al-ʿaṣr al-Fāṭīmī”, Journal ʾ ebḥāṯ Mīsān, vol. 13, no. 26.
al-Hamruni, Ahmad (2009). ʾEglīm al-Qayrawān Madāʾen wa Maʿālīm wa Mawāżīʿ. Tunis: Našr Medyakūm.
al-Ḥemyarī, Moḥammad b. ʿAbd ul-Monʿem (1984). al-Ravż al-Meʿṭār fī ḵabar al-ʾAqṭār. Beirut: Maktabah Lebanon.
Ali, Wijdan (1999). The Arab contribution to Islamic art from the seventh to the fifteenth centuries. Jordan: The Royal Society of the Fine Arab & Cairo: The American University in Cairo Pres.
al-ǰodarī, Abū ʿAlī Manṣur al-ʿAzīzī (1954). Sīraht ul-ʾOstāẕ ǰodar wa behī toqīʿāt al-ʾAʾemmah al-Fāṭemīyīn, taqdīm va taḥqīq Moḥammad Kāmel Ḥossein wa Moḥammad ʿAbd al-hadī Šaʿīrah, al-Qāherah: Dār al-Fekr al-ʿArabī.
al-Maqdasī, al-maʿrūf bī al-Baššārī (1991), Aḥsan ul-Taqāsīm fī Maʿrīfaht ul-Aqālīm. al-Qahereh: Maktabah ul- Madbūlī.
al-Maqrīzī, Taqī ul-dīn (1416). ʾEtteʿaẓ ul-Ḥonafā be al- ʾ akbār ul-ʾaʾemmah al-Fātīmīyyīn al-kolafā, edited by Jamal al-din Shayyal, al- Cairo: al-Maǰles al-ʾalā le al-šoʾūn al-ʾEslāmīyyah.
al-Maqrīzī, Taqī ul-dīn (1991). al-Moqaffā al-Kabīr. tahqīq Moḥammad al-Yalāwī, Biyrūt: Dar al-Ğarb al-eslāmī.
al-Qādī Noʿmān, Abu Ḥanīfa al- Noʿmān (1986). Eftītāh ul-Daʿwa (Risāla fi ẓuhūr al-daʿwaht ul-ʿabīdīyah al-Fāṭīmīyya), edited by Farhat Dachraoui, Tunis: al-Šerkah al-Tūnīsīya lī al-tuzīʿ. Algiers: diwān al-matbuʿāt al-djāmiʿa.
al-Qādī Noʿmān, Abu Ḥanīfa al- Noʿmān (1996), al-Maǰāles wa al-Mosāyīrāt, edited by al-Habib al-Faqi wa Mohammad al-Yalawi, Beirut: Dār al-Montaẓer.
al-Tīǰānī, ʾAbū Moḥammad ʿAbd al-Allāh, Reḥlah al- Tīǰānī, edited by Hasan Hosna Abd al-Vahhab, Tunis: Dār al-ʿArabīyah līl-kītāb.
Bloom, Jonathan va Beller, Shila (1397), “Architects of Rozgar Fatimian and Contemporaries in Yemen, Sham, Jazirah, Sawad”, A group of scholars in Islamic civilization, edited by Mehrdad Qayyoomi Bidhendi, Tehran: Samt.
Cumeo, Paolo (1384). Storia dell urbanistica Il mondo islamico. Translated by Saeid Tizghalam Zonuzi. Tehran: Vezārat-e maskan va Šahrsāzī.
Dachraoui, Farhat (1994). the Fatimid caliphate in Maghreb (296-365 A.H./909-975 A.D.), Translated into Arabic by Hammadi Al-Sahili, Beirut: Dār al-ḡarb al- Eslāmī.
Edrīs Edrīs ʻīmād ul-Dīn (1985). Taʾrīk al-Kolafā al -Fā ṭimīyīn fī al -Ma ḡreb al-qesm al-kā ṣ men ʻOyūn al - ʾ Akbār . edited by Mohammad al-Yalawi, Beirut: Dār al-ḡarb al-Eslāmī.
Fazli, Zeinab, (1402). “The Fātimīd Period and the History of Islamic Civilization: A Theoretical Study”. Islamic History and Civilizaition. vol. 19, n. 42.
Fazli, Zeynab, BADKOUBEH HAZAVEH AHMAD, BAYAT ALI (1401). AN INTRODUCTION TO THE GEOGRAPHICAL EXPANSION OF ISMA‘ILI SCHOOL IN MAGHREB DURING FATIMID ERA (297-362 AH). Tehran:Pažūheškade-e Tārīk-e Eslām.
Grabar, Oleg (1390). Islam falth people culture. Translated by Mehrdad Vahdati. Tehran: Našr-e Baṣīrat.
Hojjatullah Judaki (1376). “The need of Fatimids to build Mahdiyeh”, Nāme-ye Pažūheš, no. 4, pp. 121-130.
Ibn Abī Dīnār, Moḥammad al-Roʿaynī al- Qayrawānī (1286). al-Moʾnes fī Aḵbār Ifrīqīya wa-Tūnes, Tunis: Matbaʿa al-Dulah al-Tūnīsīyah.
Ibn Abī Zarʿ al-Fāsī, Abū al-Ḥasan ʿAlī (1843). al-ʾAnīs al-Moṭrīb bi-Ravḍ al-qerṭās fī Aḵbār-e Molūk al-Maḡreb wa Taʾrīḵ Madīnat Fās.
Ibn al- Atīr, Abū al-Ḥasan(1385). al-Kāmel fī al-Tārīk̲. Beirut: Dār ṣāder - Dār Beirut.
Ibn al- Haytham (2000). Kitdbal-Monaẓīrāt: The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘I Witness[Ibn al- Haytham's Kitdbal-Mundzarat], edited and translated by Wilferd Madelung and Paul E. Walker, I.B.Tauris Publishers, London-New York: The Institute of Ismaili studies.
Ibn al-Kaṭīb, Lesān ul-dīn (1956). ʾAmāl al-ʾAʿlām fī Man Būyeʿa Qabl al-Eḥtelām men Molūk ul- Islām, ed. E. Levi-Provencal, Beirut, Dār al-Makšūfah.
Ibn Ḥammād, Abū ʿAbd Allāh Moḥammad b. ʿAlī [1401]. Ak̲bār molūk Baī 'Ubayd wa Sīratohom. Tahqīq wa derāsah al-Tahāmi Noqrah wa ʿAbd al-Ḥalīm ʿUways, al- Cairo: Dār al-Ṣaḥwah.
Ibn Ḥawqal al-Naṣībī, Abū al-Aāsem (1992). Ṣūrat ul-Arḍ, Beirut: Manšūrāt dār Maktabaht ul-ḥayāh.
Ibn ʿIḏārī, Aḥmad b. Moḥammad (1983). al-Bayān ul-Maḡrīb fī Akbār ul-Andalus wa-al-Maḡrīb, edited by G. S. Colin & E. Levi-Provencal, Beirut: Dār al-Ṯīaqāfah.
Ibn Kaldūn, ʿAbd al-Raḥmān (1401). Tā’rīk-e Ebn Kaldūn al-mosammā Dīwān-e al-Mobtadaʾ wa al-kabar fī ʾAyyām al-ʻArab wa al-Barbar wa Mīn ʻĀṣarahom Mīn dawī al-Sulṭān al-ʾAkbar, edited by Khalil Shahadah, Beirut: Dār al-Fīkr.
Jan Ahmadi F, Amin A. Geographical and Political Factors Affecting Location of Idrisid Capital in Fes., Islamic History, no. 38, pp. 7-44.
Marçais, Georges (2016). al-Fan al- ʾEslāmī. Translated by Ablah ʿAbd al-razzaq. Cairo: al-Maṭābeʿ al-Amīrīyah.
Moʾnes, Hossayn (1992). Taʾrīk al -Maḡrīb Wa Ḥaḍāratuhū, Beirut: al- ʻAṣr al-Ḥadī ṯ līl-Našr wa al-Tawzī ʿ.
Parwin, Nader and Parwne, Farhan (1398), “The Role of Idrisids in Developing Settlement And Urbanization in North Africa”, Shiʿah Studies, no. 67, pp. 95-120.
Qayem, Bahador va Tabagh, Maryam(1398). “The role of the Aghlabids Dynasty in the evolution of urban planning and Islamic architecture in the Maghrib al-Adna.”, the history of city and urbanism in Iran and Islam, no. 1, pp. 45-62.
Salem, Al-Sayed Abdel-Aziz and Al-Abadi, Ahmed Mokhtar (1969). History of the Islamic Navy in Maghrib and Andalusia. Beirut: Arab Renaissance House., Beirut: Dār al-Nīhżah.
Sayyed, Ayman Fuad (2007). he Fatimid state in Egypt, a new interpretation. Cairo: Dār ul-Hey ʾa al-Meṣrīyya al-ʿāmmah līl-kītāb.
Shahidi pak, Mohammadreza (1399). nalytical history of the Maghreb. Qom: Markaz-e beyn al-melalī tarǰome va našr-e al-Moṣṭafa.
Shahidi pak, Mohammadreza (1400). Fatimid government. Qom: Markaz-e beyn al-melalī tarǰome va našr-e al-Moṣṭafa.
Walker, Paul E. (1383). Exploring on Islamic empire: Fatimia history and its sources. Translated by Fereidoon Badrei, Tehran: Farzān-e Rūz.
Yāqūt al-Ḥemawī, Šahāb ul-Dīn Abū ʻAbd Allāh(1995), Moʻǰam ul-Boldān , Beirut: Dār al -Ṣādīr.
Yazdani, Rizvan and the Western Islamic World Studies Group (1400). “ṣabrah”. Encyclopaedia of the World of Islam. Vol. 29, pp. 294-295. Tehran: Bonyād-e Dāyerat al- Mʿaref Eslāmī.
Zaḡlūl ʿAbd al-Ḥamīd, Saʿd(1979). History of the Arab Maghreb. Alexandria. Našʾa al-maʿārīf be Alexandria.
)
