نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، شوشتر، ایران

چکیده

ایرانیان از دیرباز به امر حمام و استحمام‌کردن توجه ویژه‌‌ای داشته‌‌اند. اگرچه آنان در دورۀ قاجار نیز همچون ادوار قبل توجه زیادی به استحمام و رعایت بهداشت و پاکیزگی داشته‌‌اند، این پژوهش در پی آن است تا تمایزات اجتماعی را که در میان طبقات فرادست و فرودست جامعۀ ایران عصر قاجار نسبت به احداث حمام و امر استحمام وجود داشته است، نشان دهد. در این پژوهش با استفاده از منابع تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی کوشش شد تا با کاربست نظریۀ تمایز اجتماعی بوردیو به این سؤالات پاسخ داده شود: نگاه طبقات فرادست جامعۀ ایران عصر قاجار به ساخت حمام و امر استحمام چگونه بوده است؛ آیا آنان از پرداختن به امر حمام و استحمام، به‌جز حفظ بهداشت و سلامت و پاکیزگی بدن اهداف دیگری نیز داشته‌‌اند؛ نگاه طبقات فرودست جامعه به حمام و استحمام چگونه بوده است؟ فرض پژوهش بر این مبنا قرار دارد که اگرچه هدف اقشار پایین جامعه از رفتن به حمام و انجام عمل استحمام، مبتنی بر ضرورت‌‌مندی‌‌هایی همچون پاکیزه‌نمودن بدن برای انجام طهارت و حفظ نظافت، بهداشت و سلامتی بوده است، هدف طبقات اعیان و اشراف از احداث حمام و امر استحمام، علاوه بر رفع ضرورت‌‌هایی چون حفظ پاکیزگی، بهداشت و سلامتی جسم، این بود که از طریق به کار بردن تزیینات و آرایه‌‌ها در ساخت حمام یا به‌واسطۀ تفریح، زیباسازی و خودآرایی به هنگام استحمام، وجوه تشخّص‌‌آمیز و تمایزطلبانۀ خود را نیز به دیگر اقشار و طبقات منعکس کنند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The function of bath and bathing in the reflection of the social distinctions of the Iranian society in the Qajar era

نویسنده [English]

  • Ghaffar Pourbakhtiar

Assistant Professor, Department of History, Shoushtar branch, Islamic Azad University, Shoushtar, Iran

چکیده [English]

Iranians have paid special attention to bath and bathing for a long time. Although they paid a lot of attention to bathing and observing hygiene and cleanliness during the Qajar period, as in previous periods, this study aims to find out the social distinctions that existed among the upper and lower classes of Iranian society in the Qajar era regarding the construction of a bath and the matter of bathing. is, show in this research, by using historical sources and descriptive-analytical method, an attempt was made to answer these questions by applying Bourdieu's theory of social differentiation: What was the view of the upper classes of Iranian society during the Qajar era on the construction of baths and the purpose of bathing; Did they have objective beyond maintaining health and cleanliness of the body? How did the lower classes of society perceive and engage with concept of bath and bathing? The premise of the research is based on the fact that although the purpose of the lower classes of society to go to the bathroom and take a bath was based on necessities such as cleaning the body in order to perform ablution and maintain cleanliness, hygiene and health, the purpose of the noble classes was to build a bathroom and The purpose of bathing, in addition to meeting the needs such as maintaining cleanliness, hygiene and health of the body, was that through the use of decorations in the construction of the bathroom or through entertainment, beautification and self-decoration during bathing, one's distinctive and distinctive features were also show reflect their distinctive and discriminating aspects to other strata and classes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bath
  • Bathing
  • Differentiation
  • Self-grooming
  • Cleanliness
  • Qajar
آلمانی، هانری. رنه. د (۱۳۷۸) از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، جلد۲، تهران: طاوس.
استاک، ادوارد (۱۳۹۹) شش ماه در ایران، ترجمۀ شهلا طهماسبی، تهران: ققنوس.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (۱۳۸۹) روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، مقدمه و فهارس از ایرج افشار، چاپ7، تهران: امیرکبیر.
امین‌‌لشکر، میرزا قهرمان (۱۳۷۸) خاطرات امین‌لشکر، به‌کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: اساطیر.
اورسل، ارنست (۱۳۵۳) سفرنامۀ اورسل، ترجمۀ علی‌‌اصغر سعیدی، افست، بی‌‌جا: بی‌‌نا.
برجسته، سحر و دیگران (۱۳۹۳) سلامت؛ بهداشت و زیبایی در عصر قاجار، ترجمۀ مسعود کثیری، تهران: امیرکبیر.
بروگش، هینریش (۱۳۶۸) سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ مهندس کردبچه، چاپ2، تهران: اطلاعات.
بزرگ‌‌امید، ابوالحسن (۱۳۶۳) از ماست که بر ماست (خاطرات و مشاهدات)، چاپ2، تهران: دنیای کتاب.
بصیرالملک شیبانی، میرزاطاهر (۱۳۷۴) روزنامۀ خاطرات بصیرالملک، به‌‌کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: دنیای کتاب.
بن‌‌تان، اگوست (۱۳۵۴) سفرنامۀ اگوست بن‌‌تان، ترجمۀ منصوره نظام‌‌مافی اتحادیه، تهران: سپهر.
بنجامین، س. ج. و (۱۳۶۳) ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران: جاویدان.
بوردیو، پی‌‌یر (۱۳۹۰) تمایز (نقد اجتماعی قضاوت‌‌های ذوقی)، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: نشر ثالث.
بون‌‌ویتز، پاتریس (۱۳۹۰) درس‌‌هایی از جامعه‌‌شناسی پی‌‌یر بوردیو، ترجمۀ جهانگیر جهانگیری و حسن پورسفیر، تهران: آگه.
پوربختیار، غفار (۱۴۰۱) «پوشاک و نقش آن در انعکاس تمایزات اجتماعی در ایران عصر قاجار براساس نظریۀ تمایز بوردیو»، جامعه‌‌شناسی تاریخی، 14(1)، ۱۴۴-۱۱۵.
پوربختیار، غفار (۱۳۹۹) «قلیان و قلیان‌‌کشی و نقش آن در تمایزات اجتماعی ایران در عصر ناصرالدین‌‌شاه قاجار»، تاریخ اسلام و ایران، 30(47)، 61-85.
پولاک، یاکوب ادوارد (۱۳۶۸) سفرنامۀ پولاک، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ2، تهران: خوارزمی.
تانکوانی، ژی. ام (۱۳۸۳) نامه‌‌هایی دربارۀ ایران و ترکیۀ آسیا، ترجمۀ ع. ا. سعیدی، تهران: چشمه.
جنکینز، ریچارد (۱۳۸۵) پی‌‌یر بوردیو، ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
دروویل، گاسپار (۱۳۸۷) سفرنامۀ دروویل، ترجمۀ جواد محیی، تهران: گوتنبرگ.
دین‌‌پرست، ولی؛ کوهی، کمال؛ علیزاده‌‌ اقدم، محمدباقر (۱۳۹۱) «مدیریت بدن در ایران دورۀ قاجار براساس گزارش‌‌های سیاحان اروپایی»، تاریخ پزشکی، 4(10)، ۱۵۴-۱۳۱.
رایس، کلارا کولیور (۱۳۸۳) زنان ایرانی و راه‌ورسم زندگی آنان، ترجمۀ اسدالله آزاد، تهران: کتابدار.
روح‌‌الامینی، محمود (۱۳۸۶) حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز، تهران: اطلاعات.
روششوار، کنت ژولین. دو (۱۳۷۸) خاطرات سفر ایران، ترجمۀ مهران توکلی، تهران: نشر نی.
ساویچ لندور، آرنولد هنری (۱۳۸۸) ایران در آستانۀ مشروطیت، ترجمۀ علی‌اکبر عبدالرشیدی، تهران: اطلاعات.
سیاح محلاتی، محمدعلی (۱۳۵۶) خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت، به‌‌کوشش حمید سیاح، چاپ2، تهران: امیرکبیر.
شعبانی، امامعلی؛ جباره، سعیده (۱۳۹۳) «حمام و کارکردهای اجتماعی آن در سده‌‌های میانۀ تاریخ ایران»، تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 3(1)، ۱۰۹- 89.
شعبانی، امامعلی؛ سجادی، فریبرز (۱۳۹۸) «حمام و کارکردهای سیاسی آن در سده‌‌های میانۀ تاریخ ایران»، پژوهش‌‌های تاریخی ایران و اسلام، (25)، ۱۰۶-۸۹.
شهری، جعفر (۱۳۶۷) تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم؛ زندگی، کسب‌وکار، جلد۱، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
شیل، ماری (۱۳۶۲) خاطرات لیدی شیل، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو.
صادقی، سارا؛ شهبازی ‌‌شیران، حبیب؛ فیضی، فرزاد (۱۳۹۸) «تحلیل ارائه و کاربرد حمام‌‌های دورۀ قاجار (مطالعۀ موردی سنندج: حمام خان و حمام عمارت ملالطف‌الله شیخ‌‌الاسلام)»، اثر، 40(3)، ۱۹۴-۱۶۴.
فلاندن، اوژن (۱۳۵۶) سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، چاپ3، تهران: کتاب‌فروشی اشراقی.
فلور، ویلم (۱۳۸۶) سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمۀ ایرج نبی‌‌پور، بوشهر: مرکز پژوهش‌‌های سلامت خلیج‌فارس.
فوربز لیث، فرانسیس (۱۳۶۶) کیش‌‌مات: خاطرات مباشر انگلیسی سردار اکرم، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران: اطلاعات.
فوروکاوا، نوبویوشی (۱۳۸۴) سفرنامۀ فوروکاوا، ترجمۀ هاشم رجب‌‌زاده و کینیجی ئه‌‌اورا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فووریه، ژوآنس (۱۳۸۹) سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، چاپ2، تهران: دنیای کتاب.
کارلاسرنا، پارمه (۱۳۶۳) مردم و دیدنی‌‌های ایران، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
کوتز بوئه، موریس فون دو (۱۳۶۵) مسافرت به ایران، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: جاویدان.
گرنفل، مایکل (۱۳۸۹) مفاهیم کلیدی پیر بوردیو، ترجمۀ محمدمهدی لبیبی، تهران: افکار.
گوبینو، ژوزف آرتور دو (۱۳۸۳) سه سال در آسیا: سفرنامۀ کنت دو گوبینو، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: قطره.
محجوب، کیانا؛ نژاد ابراهیمی، احد (۱۳۹۹) «تبیین عملکرد در حمام‌‌های خصوصی دورۀ قاجار با مطالعۀ حمام‌خانۀ تاریخی صدقیانی»، معماری‌شناسی، 3(17)، ۲۷-۱۷.
مستوفی، عبدالله (۱۳۸۴) زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، جلد1، چاپ5، تهران: زوار.
معیرالممالک، دوستعلی‌‌‌خان (۱۳۹۰) یادداشت‌‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌‌شاه، تهران: نشر تاریخ ایران.
ملایی توانی، علیرضا؛ غلام‌پور، میثم (۱۳۹۳) «حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه)»، مطالعات تاریخ فرهنگی، 6(21)، ۱۴۸-۱۲۱.
موریه، جیمز (۱۳۸۶) سفرنامۀ جیمز موریه (سفر دوم)، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
مهجور، فیروز (۱۳۸۲) «حمام در شهرهای ایرانی»، کتاب ماه هنر، (58و 57)، ۶۶-۶۰.
نجمی، ناصر (۱۳۶۴) طهران عهد ناصری، تهران: عطار.
نظام‌‌السلطنه ‌‌مافی، حسین‌‌قلی‌‌‌خان (۱۳۸۶) خاطرات و اسناد حسین‌‌قلی‌‌‌خان نظام‌‌السلطنه مافی، به‌‌کوشش معصومه مافی و منصوره اتحادیه (نظام‌مافی)، جلد۱، تهران: نشر تاریخ ایران.
ویشارد، جان (۱۳۶۳) بیست سال در ایران، ترجمۀ علی پیرنیا، تهران: نوین.
ویلز (۱۳۶۸) ایران در یک قرن پیش، ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
ویلس، چارلز جیمز (۱۳۶۳) تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمۀ سیدعبدالله، تهران: زرین.
هولستر، ارنست (۱۳۵۵) ایران در یک‌صد و سیزده سال پیش، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
 
Amīn Laškar, Mīrzā Qahramān (1378 Š.), Rūznāme-ye ḵāṭerāt-e Amīn Laškar, edited by Iraj Afshar, Mohammad Rasul Darya-gasht, Tehran: Asāṭīr. [in persian]
Barjaste etal, Saḥar (1393), health, hygiene and beauty Dar Aṣre Qāǰār, Translated by Masʻūd Kaṯīrī, Tehrān: Amīrkabīr. [in persian]
Basiralmolk šaibāni,Mirzā Tāher(1374), Rūznāme-ye ḵāṭerāt-e Basiralmolk, edited by Iraj Afshar, Mohammad Rasul Darya-gasht, Tehran: Donīyāye Ketāb. [in persian]
Benjamin, S.A.J. W. (2015), Iran and Iranians in the era of Nāsser ul-Dīn Šāh, translated by Mohammad Hossein Kordbacheh, Tehran: Iṭelā ‘āt.
Bonnewits, Patrice (2002), premieres lecons sur la sociologie de Pierre Bourdieu, belin education.
Bontems,Auguste(1975), voyage en Turqiu et en Perse 1807, translated by Mansoreh Etehadihe, Tehran: Sepeher
Bourdieu, Pierre (1984), Distinction: a social critique of the judgment of taste, Harvard University Press.
Bozorg Omid, Abolhasan(1363), Az Māst keh bar Māst, Tehran: Donīyāye Ketāb. [in persian]
Bruges, Heinrich Karl (2010), A Journey to the Court of Sultan Sahebqaran, translated by Mohammad Hossein Kordbacheh, third edition, Tehran: Iṭelā ‘āt.
D'Allemagne, Henry-René (1911), Du Khorassan au pays des Backhtiaris, trois mois devoyage en Perse, Translated by Gholamreza Samiʻi, Vol. 2, Tehran: Ṭāvūs.
Dinparast, Vali; Koohi, Kamal; Alizadeh Aghdam, Mohammad Bagher(2012), Management Body in Iran of the Qajar Period According to European Tourists, Medical History Journal, V:4, N:10,pp:130-154.
Drouville,Gaspard(2016), Voyage en fait en 1812 et 1813, Translated by Javad Mohey, Tehran: Gootenberg.
Eʻtemād al-Salṭana, Moḥammad Ḥasan ḵān (1389 Š.), Rūznāme-ye ḵāṭerāt-e Eʻtemād al- Salṭana, edited by Iraj Afshar, Tehran: Amīr Kabīr. [in persian]
Feuvrier, Joannes (1906), Trois ans a la cour de perse (Three years in the court of Iran), Translated by Abbas Eqbal Ashtiani, 2th edition, Tehran: Donīyāye Ketāb.
Flandin, Eugène (1851) Voyage en Perse, Itinéraire, Paris.
Forbes Leith, Francis (1973), Checkmate: Fighting Tradition in Central Persia, New York: Arno Press Inc.
Furukawa, Nobuyoshi (1891), Perushya kikō (Persian journal), Tokyo.
Gobineau, Jorf Arthur (2008), Three years in Iran, translated by Zabihullah Mansouri, second edition, Tehran: Negārestān-e Ketāb.
Grenfell, Michael James (2014), Pierre Bourdieu, Routledge.
Holtzer, ‎Ernst, Persien vor 113 [hundertdreizehn] Jahren. Text und Bilder. 1. Teil: Esfahan, Tehran: ‎Publikation des Kultur -und Kunstministeriums.
Jenkins, Richard (2002), Pierre Bourdieu, London; Routledge.
Kotzebue, Moritz von (2018), Narrative of a Journey into Persia, in the Suite of the Imperial Russian Embassy in the Year 1817, Hard Press.
Lander, Arnold Henry Savage, Across Coveted lands; or a journey from flushing (Holland) to calcutta, overland, translated by Ali Akbar Abdur Rashidi, Tehran: Eṭelā‘āt.
Mahjoub, Kiana; Nejad Ebrahimi, Ahad (2019), explanation of the function in private bathrooms of the Qajar period by studying the bathroom of the historic Sedqiani house, Architecture, third year, number 17 (winter), pp: 17-27.
Mehjoor, Firouz (2008), Baths in Iranian cities, Book of the Month of Art, No. 58-57, Khordad and Tir, pp. 66-66.
 Mo‘ayer ul-Mamālīk, Dūst’alī ḵān (1390 Š.), Rīǰāl-e ‘Aṣr-e Nāṣerī, Tehran: Našr-e Tārīḵ-e Īrān. [In Persian]
Molaei tavani, Alireza; Gholampour, Meysam(2014), Bathroom and Bathing in the Culture of Iranian at Qajar Period (from the beginning of the Qajar period until Constitutional Revolution), Cultural History Studies, 6(21): 121-148.
Morier, James Justinian, A Journey Through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, in the Years 1808 and 1809,
Mostūfī, ʻAbdollah (1384 Š.), Zendegānī-ye Man ya Tārīḵ Eǰtemāʻī va Edārī-ye Dūreye Qāǰār, Vol, 1, Tehran: Zavvār. [in persian]
Najmi, Naser (1364), Tehran ‘Ahd-e Nāṣerī, Tehran: ‘Attār.
Neẓām ul-Salṭana Māfī, Ḥosseīn Qolī Ḵān (1386), Ḵāṭerāt va Asnād-e Ḥosseīn Qolī Ḵān Neẓām Al-Salṭana Māfī, edited by Masumeh Mafi va Mansureh Etehadiye, Tehran: Našr-e Tarīḵ-e Iran. [in persian]
Polak, Jakob Eduard (2018), Persien, Das Land Und Seine Bewohner; Ethnographische Schilderungen, Forgotten Books, Translated by Keīkāvūs ǰāhāndārī, 2th edition, Tehrān: Ḵārazmī.
Pourbakhtiar, Ghaffar(2020), The Hookah, Smoking Hookah, and Its Role on Social Distinctions of the Nāsser Al-Din Shah Qājār Era, Quarterly Journal of History of Islam and Iran, Vol.30, No.47,pp:61-85.
Pourbakhtiar, Ghaffar(2022),The Clothing and its role in reflecting the social differences  of the Qajar era based on Bourdieu’s theory of distinction, Historical Socialogy, Vol.14, No.1, pp:115-145.
Rice, Colliver. C (1383), Persian woman and their ways; The experiences and …, Translated by Assadella Azad, Tehran: Ketābdār.
Rochechouart, Julien de (1378), Souvenirs d’un voyage en Perse, Translated by Mehrān Tavakoli, Tehrān: Nashre Nay.
Rooh-al-Amini, Mahmoud (2008), public bath in yesterday's society, culture and literature, Tehran: Information.
Sadeghi S, Shahbazi Shiran H, Feizi F. Analysis of the Presentation and Use of Qajar Bathhouses (Case study of Sanandaj: Hammam-e Khan Bathhouse and the Bathhouse of the Mansion Mullah Lutf Allah Shaykh al-Islam). Athar 2019; 40 (3) :164-194.
Sayah Mahalati, Mohammad Ali (1356), Haj Sayah's memoirs, or the period of fear and terror, by the efforts of Hamid Sayah, 2nd edition, Tehran: Amīr Kabīr.
Serena, Carla (1883), Hommes et choses en perse, Paris: G. Charpentier et cie, Translated by Ḡolāmreżā Samīʻī, Tehran: Našre Nū.
Shabani ,Emamali; Jabbareh, Saeideh(2014), Bathroom and its Social Functions in the History of Iranian middle Ages,Socio Economic History Studies Journal,V.3, N.1,PP:89-109.
Shabani, Imam Ali; Sajjadi, Fariborz (2018), Bath room and its political functions in the Middle Ages of Iranian history, Historical Researches of Iran and Islam, No. 25 (Autumn and Winter), pp: 89-106.Shahri, Jafar (1367), social history of Tehran in the 13th century; Life, Business, Volume 1, Tehran: Rasa Cultural Services Institute.
Sheil, Lady[Mary] (1856), Glimpses of Life and Manners in Persia, Londen
Stack, Edward (2015), Six Months in Persia, Theran: Ghoghnoos.
Tancoigne,J.M(2012), Lettres sur la Perse et la Turquie d’Asia, Translated by Ali Asghar Saeedi,  Tehran: Cheshmeh.
Ursel, Ernest (2003), Travelogue of the Caucasus and Iran, translated by Ali Asghar Saeedi, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Wills, Charles James (2016), In the Land of the Lion and Sun; Or, Modern Persia: Being Experiences of Life in Persia from 1866 to 1881, Translated by Gholam Ḥossein Qaraguzlu, Tehran: Eqbāl.
Wills, Charles James, Persia as it is: Being sketches of Modern Persia life and character, Translated by Sayyed Abdollā, Tehran: zarrin.
Wishard, John G (), Twenty Years in Persia, Translated by Ali Pirniā, Tehran: Novin.