نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ ایران اسلامی

2 استادیار گروه تاریخ، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

چکیده

طرح اتحاد اسلام، سیاست حکومت عثمانی با همکاری حکام و امرای مسلمان منطقۀ آذربایجان و داغستان برای مهار نفوذ و توسعه‌‌طلبی روس‌‌ها در منطقۀ قفقاز بود. هدف این طرح، ایجاد هماهنگی و اتحاد میان خوانین منطقه به‌‌‌منظور تشکیل قوای مشترک تحت‌‌ شعار اسلام علیه برنامه‌‌های استعماری روسیه بود. عثمانی‌‌ها با عنایت به‌ ‌نفوذ و اقتدار احمدخان دنبلی (حک:1200-1176ق/1786-1762م) حاکم خوی در منطقۀ آذربایجان، علی‌‌رغم شیعی‌مذهب بودن او، وی را عنصری مناسب برای اهداف طرح اتحاد اسلام تشخیص داده و به‌‌ برقراری ارتباط با او روی آوردند. شناخت نقش و جایگاه احمدخان خویی در سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ و بررسی ابعاد همکاری آن دو از مسائل فراروی این پژوهش است. این پژوهش درصدد پاسخ به ‌‌این سؤالات است: همکاری احمدخان خویی با عثمانی‌‌ها در طرح اتحاد اسلام در چه سطحی بود؟ حاکم خوی از همکاری با سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ چه اهدافی داشت؟ این پژوهش بر آن است تا باتکیه‌بر نسخ خطی فارسی، اسناد آرشیو چاپ عثمانی و منابع تاریخ‌‌نگاری عثمانی با رویکرد توصیفی-تحلیلی موضوع مدنظر را ‌‌واکاوی کند. یافته‌‌های پژوهش مؤید آن است سطح همکاری آنان در مقابله با دشمنان اسلام با گذر از سطح تبادل سفرا و مکاتبات، وارد همکاری عملی مشترک اطلاعاتی و نظامی شد. ارتقای جایگاه از سطح حاکم محلی به ‌‌سطح مدعیان حکومت و شناساندن خود به‌‌عنوان حکمران مستقل آذربایجان در فقدان حکومت مقتدر از اهداف حاکم خوی بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The position of Ahmad Khan Donboli Khoie in Ottoman Government’s policy of Pan-Islamism in the Caucasus

نویسندگان [English]

  • Mohammad Aziznejad 1
  • Fatemeh Jafarnia 2

1 PHD in history of Islamic Iran

2 Assistant Ptofessor, Department of history, Faculty of Social Sciences, Payame Noor University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Pan-Islamism was the Ottoman Empire’s plan to limit and contain Russia’s expansionism. Their purpose was to bring the local Khans under one banner in the name of Islamic Unity to resist against Russia’s colonial policies. Ahmad Khan Donboli (1176-1200AH/1786-1762AD), the ruler of Khoy, in the Azerbaijan region, was an influential and powerful figure. Despite being a Shiite, the Ottoman government saw him as a valuable asset for the purposes of the Pan-Islamism and thus approached him. This study aimed to unravel Ahmad Khan’s position and role in Ottoman government’s regional policy and shed light on the dimensions of their collaboration. The present study also intended to answer the following questions: How much did Ahmad Khan cooperate with the Ottomans? What was the ruler of  Khoy’s purpose from collaborating with the Ottomans on their Pan-Islamism policy? Using historical Persian manuscripts, documents printed in the Ottoman Empire, and Ottoman historiographical resources, this study attempted to answer the above-mentioned questions by an analytic-descriptive method. The findings indicate that the cooperation between them was beyond mere exchange of ambassadors and correspondence and had move to a whole new level of joint military and intelligence collaboration against Islam’s enemies. Also, it was found that Ahmad Khan intended to upgrade his status from a local ruler to a claimant to the throne and to establish himself as an independent ruler in the absence of a powerful central government.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Azerbaijan
  • Ahmad Khan Khoie
  • Pan-Islamism
  • Russia
  • The Ottoman Empire
  • Caucasus
آقاسی، مهدی (1350) تاریخ خوی، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
اسنادی از روابط ایران و روسیه (از صفویه تا قاجاریه) (1387) ترجمۀ رحیم مسلمانیان قبادیانی و بهروز مسلمانیان قبادیانی، تهران: وزارت امور خارجه.
باکیخانوف، عباسقلی‌‌آقا (1383) گلستان ارم، تهران: ققنوس.
بدلیسی، شرف‌‌خان (1373) شرف‌‌نامه، به‌تصحیح محمد عباسی، تهران: حدیث.
بیگ‌‌محمدی، بهنام (1392) «نقش دنبلیان خوی در روابط ایران و عثمانی (از تشکیل صفویه تا اوایل قاجار)»، تاریخ روابط خارجی، 15(57)، 1-117.
ترکمان، اسکندربیگ منشی (1377) عالم‌‌آرای عباسی، جلد2، به‌تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
جودت‌‌ پاشا، احمد (1296) تاریخ جودت، جلد1و 2 و 3، استانبول: مطبعۀ عامره‌‌سی.
جودت‌‌ پاشا، احمد (1307) قریم و قافقاس تاریخچه‌‌سی، قسطنطنیه: مطبعۀ ابوالضیا.
حجتی، صادق (1389) تاریخ سیاسی-اجتماعی ایل دنبلی (تا شورش1214ق)، پایان‌‌نامۀ کارشناسی‌‌ارشد، پژوهشکدۀ تاریخ، پژوهشگاه علوم‌ا‌نسانی و مطالعات فرهنگی.
دنبلی، عبدالرزاق‌‌بیگ (1350-1349) تجربه الاحرار و تسلیه الابرار، جلد1(1349)/ جلد2(1350)، به‌تصحیح حسن قاضی طباطبایی، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
راسم، احمد (1329-1327) رسملی و خریطلی عثمانلی تاریخی، جلد3، استانبول: اقبال کتابخانۀ ‌‌سی حسین.
ریاحی، محمدامین (1372) تاریخ خوی، تهران: توس.
شیروانی، حاجی‌‌ زین‌‌العابدین (بی‌‌تا) بستان ‌‌السیّاحه، تهران: سنایی.
عزیزنژاد، محمد؛ دهقانی، رضا (1393) «روابط خانات ایروان با گرجی‌‌ها و نقش قدرت‌‌های پیرامونی در دورۀ حکمرانی حسینعلی‌‌خان قاجار ایروانی»، تاریخ ایران، (5/74)، 112-89.
عزیزنژاد، محمد؛ جعفرنیا، فاطمه (1401) «روابط ابراهیم‌‌خلیل‌‌خان جوانشیر قراباغی با حکومت عثمانی»، تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا (س)، 32(54)، 112- 83.
عزیزنژاد، محمد (1395) مناسبات خان‌‌های ایروان با حکومت‌‌های ایران، عثمانی، روسیه و گرجستان از پایان دولت نادرشاه افشار تا عهدنامۀ ترکمانچای (1243-1160ق/1828-1747م)، رسالۀ دکتری، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه تبریز.
عهدنامۀ ترکمانچای (1398) «مواضع حسینعلی‌‌خان قاجار ایروانی در اختلاف دولت عثمانی و کریم‌‌خان زند در مسئلۀ بصره (1180-1193ق)»، تاریخ روابط خارجی، 21(81)، 54- 29.
غفاری‌‌ کاشانی، ابوالحسن (1369) گلشن مراد، به‌تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زرین.
نادرمیرزا (1360) تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به‌تصحیح محمد مشیری، تهران: اقبال.
نصیری، محمدرضا (1354) «چند سند تاریخی از دورۀ زندیه و قاجاریه»، بررسی‌‌های تاریخی، 10(6)، 169-135.
نصیری، محمدرضا (1356) «چند سند تاریخی از دورۀ زندیه»، بررسی‌‌های تاریخی، 12(3)، 118-93.
نصیری، محمدرضا (1384) «مناسبات خانات آذربایجان با دولت عثمانی در اواخر دورۀ زندیه»، پیک نور، 3(5)، 74-63.
وان تاریخی و کوردلر حقنده تتبعات (1928) استانبول: مطبعۀ ابوالضیا.
 
اشتهاردی، محمدحسن‌بن‌عبدالکریم (بی‌‌تا) تذکرة الدنابله، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 8345.
دنبلی، عبدالرزاق‌‌بیگ (بی‌‌تا) حدائق ‌‌الجنان، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 76425.
قدسی‌ ایروانی، محمدمسلم (بی‌‌تا) مکاتبات حسینعلی‌‌خان قاجار ایروانی، نسخۀ خطی، مؤسسۀ علوم تاریخی باکیخانوف آذربایجان، شمارۀ میکروفیلم 7415.
نویسنده نامعلوم، عنوان نامعلوم، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ میکروفیلم 7568.
 
Armenians and Russia(1626-1796)adocumentary record(2001), Translation by George Bournoutian,USA:Mazda Publishers.
Atkin, Muriel(1988),Russian Expansion in the Caucasus to1813,in M.Rywkin(ed(.,Russian Colonial Expansion to 1917, London & New York:Mansell Publishing Limited.
Baddeley,John(1908),The Russian Conquest of the Caucasus, London:Longmans,Green and Co.
Çakmak, Mehmet Ali(1998),Hoy Hanlığı ve Osmanlı Devletinin Bu Hanlıkla Ilişkileri, Türk Kültürü,Ankara.
Gvosdev,Nikolas(2000),Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia1760–1819, London:Macmillan.
Nusel,Emre(2015),Osmanli-Rus savaşinda Kafkas Hanliklarinin faaliyetleri(1787-1792), Yüksek lisans tezi,Trakya Üniversitesi.
Osmanli belgelerinde Azerbaycan(2015), TDBB yayinlari Araştirma inceleme, İstanbul.
Osmanli belgelerinde Karabağ(2009), Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul.
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri(1578-1914 ),(1992),C.I,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Ankara.
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri(1575-1918),(1993),C.II,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Ankara.
Tolmachev,E.p(2003), Russia’s Annexation of the Caucasus, Russian Social Science Review, Vol.44, No.2.
Werner, Christoph(2000), An Iranian Town in Transition (A Social and Economic History of the Elites of Tabriz 1747-1848), Wiesbaden.
Yerevantsi, Simeon(1958),Jambr, Yerevan:Mughni Hratarakchutyun.
 
Agassi, Mehdi. (1971). TārīḴ-e Ḵoy. Tabriz: Institute for History and Culture of Iran. [In Persian]
Armenians and Russia (1626-1796) adocumentary record. (2001). Translation by George Bournoutian. USA: Mazda Publishers.
Atkin, Muriel. (1988). Russian Expansion in the Caucasus to1813. in M.Rywkin (ed(.. Russian Colonial Expansion to 1917. London & New York: Mansell Publishing Limited.
Aziznejad, M. & Dehgjani, R. (2014). Relations of Khanate of Yerevan with Georgians and the Role of the Peripheral Powers on the Rule of Hossein Ali Khan Qajar Yerevani. Iran history. No 74/5, pp.89-112. [In Persian]
Aziznejad, M. & Jafarniya, F. (2022). Ibrahim Khalil Khan Javanshir Karabaghi's relations with the Ottoman government. Quarterly Journal of History of Islam and Iran. Vol 32. No 54, pp.83-112. [In Persian]
Aziznejad, M. (2015). the relations of the khans of Yerevan with the governments of Iran, Ottoman, Russia and Georgia from the end of Nader Shah Afshar's government to the Treaty of Turkmanchai (1160-1243 AH/1747-1828 AD). doctoral thesis. Tabriz University. [In Persian]
Aziznejad, M. (2018). The positions of Hossein Ali Khan Irvani in the dispute between the Ottoman government and Karim Khan Zand on the issue of Basra (1180-1193 A.H.). Quarterly History of Foreign Relations. Year 21. No 81, pp. 54-29. [In Persian]
Baddeley, John. (1908). The Russian Conquest of the Caucasus. London: Longmans Green and Co.
Badlisi, Sharaf Khan. (1994). Sharaf nameh. (ed.). Mohammad Abbasi. Tehran: Hadith. [In Persian]
Bakikhanov, Abbas Qoli Aqa. (2004). Golestan-e Eram. Tehran: Qoqnous. [In Persian]
Beg Mohammadi, B. (2013). The Role of Khoy Donbolian in Iran-Ottoman Relations. Quarterly Journal of Foreign Relations. Year 15. No 57, pp.1-17. [In Persian]
Çakmak, Mehmet Ali. (1998). Hoy Hanlığı ve Osmanlı Devletinin Bu Hanlıkla Ilişkileri. Türk Kültürü. Ankara. [In Turkish]
Cevdet Paşa, Ahmed. (1879). Târîkh-i Cevdet. Istanbul: Matbaa-i Amire. [In Turkish]
Cevdet Paşa, Ahmed. (1890). Kırım ve Kafkas Tarikhçesi. Istanbul: Matbaa-i Abu al-Ziyah. [In Turkish]
Documents of the relations between Iran and Russia (from Safavid to Qajar). (2008), translated by Rahim Mosalmanian Qobadiani & Behrouz Mosalmanian Qobadiani, Tehran: Ministry of Foreign Affairs. [In Persian]
Donboli, Abd al-Razzaq Beg. (1970). Tajrebat al-Ahrar va Tasleyat al-Abrar. Vol 1. (ed.). Hassan Qazi Tabatabai. Tabrzi: Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]
Donboli, Abd al-Razzaq Beg. (1971). Tajrebat al-Ahrar va Tasleyat al-Abrar. Vol 2. (ed.). Hassan Qazi Tabatabai. Tabrzi: Institute of History and Culture of Iran. [In Persian]
Donboli, Abd al-Razzaq Beig. (No data). Hadaigh Al-Jannan. Manuscript of the Library of the Islamic Consultative Assembly. No 76425. [In Persian]
Eshtehardi, M. H. (no data). Tazkereh Al-Danabaleh. Manuscript of the Library of the Islamic Consultative Assembly. No 8345. [In Persian]
Ghaffari Kashani, Abo’l-Hasan. (1960). Golshan-e Morad. (ed.). Gholam Reza Tabtabaei Majd. Tehran: Zarrin. [In Persian]
Gvosdev, Nikolas. (2000). Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia 1760–1819. London: Macmillan.
Hojjati, Sadiq. (2010). Socio-political history of Donboli tribe (until the revolt of 1214 AH). Master's thesis. Research Institute of Humanities and Cultural Studies. [In Persian]
Nader Mirza. (1981). Tarikh va Joghrafiya-e Dar al-Saltaneh-ye Tabriz. (ed.). Mohammad Moshiri. Tehran: Iqbal. [In Persian]
Nasiri, M.R. (2005). The relations of the Azerbaijani Khanate with the Ottoman government at the end of the Zandid period. Journal of Peyk Noor. vol 3. No 5, pp.63-74. [In Persian]
Nasiri, M.R. (1975). Some historical documents from the Zandid and Qajar period. Journal of Historical Studies. Year 10. No 6, pp.135-169. [In Persian]
Nasiri, M.R. (1977). Some historical documents from the Zandid period. Journal of Historical Studies. Year 12. No 3, pp.93-118. [In Persian]
Nusel, Emre. (2015). Osmanli-Rus savaşinda Kafkas Hanliklarinin faaliyetleri (1787-1792). Yüksek lisans tezi. Trakya Üniversitesi. [In Turkish]
Osmanli belgelerinde Azerbaycan. (2015). TDBB yayinlari Araştirma inceleme. İstanbul. [In Turkish]
Osmanli belgelerinde Karabağ. (2009). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. İstanbul. [In Turkish]
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri (1578-1914). (1992). C.I. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Ankara. [In Turkish]
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri (1575-1918). (1993), C.II. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Ankara. [In Turkish]
Qudsi Irvani, Mohammad Muslim. (no data). Correspondence of Hossein Ali Khan Qajar Irvani. Manuscript of Bakikhanov Institute of Historical Sciences of Azerbaijan. No 7415. [In Persian]
Rasim Effendi, Ahmed. (1909-1911). Resimili ve Kharitali Osmanli Tarikhi. Istanbul: Sahib ve Nâşiri Hüseyin. [In Turkish]
Riahi, M. A. (1993). Tarikh-e Khoy. Tehran: Toos Publication. [In Persian]
Shirvani, H. Z. A. (no data). Bostan al-Siyyaha. Tehran: Sanaei. [In Persian]
Tolmachev, E.p. (2003). Russia’s Annexation of the Caucasus. Russian Social Science Review. Vol 44. No.2.
Torkaman, Eskandar Beg Monshi. (1999). Tarikh-e ʿAlam-ara-ye ʿAbbasi. (ed.). Mohammad Esmayil Rezvani. Tehran: Donyay-e Ketab. [In Persian]
Unknown author. (no data). unknown title, manuscript Tehran University Central Library. No 7568. [In Persian]
Van Tarihi ve Kürtler hakkında tetebbuat. (1928). Istanbul: matbaa-i ebüzziya. [In Turkish]
Werner, Christoph. (2000).  An Iranian Town in Transition (A Social and Economic History of the Elites of Tabriz 1747-1848). Wiesbaden.
Yerevantsi, Simeon. (1958). Jambr. Yerevan: Mughni Hratarakchutyun.
 
Armenians and Russia(1626-1796)adocumentary record(2001), Translation by George Bournoutian,USA:Mazda Publishers.
Atkin, Muriel(1988),Russian Expansion in the Caucasus to1813,in M.Rywkin(ed(.,Russian Colonial Expansion to 1917, London & New York:Mansell Publishing Limited.
Baddeley,John(1908),The Russian Conquest of the Caucasus, London:Longmans,Green and Co.
Çakmak, Mehmet Ali(1998),Hoy Hanlığı ve Osmanlı Devletinin Bu Hanlıkla Ilişkileri, Türk Kültürü,Ankara.
Gvosdev,Nikolas(2000),Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia1760–1819, London:Macmillan.
Nusel,Emre(2015),Osmanli-Rus savaşinda Kafkas Hanliklarinin faaliyetleri(1787-1792), Yüksek lisans tezi,Trakya Üniversitesi.
Osmanli belgelerinde Azerbaycan(2015), TDBB yayinlari Araştirma inceleme, İstanbul.
Osmanli belgelerinde Karabağ(2009), Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul.
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri(1578-1914 ),(1992),C.I,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Ankara.
Osmanlı dеvlеti ilə Azеrbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasibеtlərə Dair Arşiv Bеlgеlеri(1575-1918),(1993),C.II,Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,Ankara.
Tolmachev,E.p(2003), Russia’s Annexation of the Caucasus, Russian Social Science Review, Vol.44, No.2.
Werner, Christoph(2000), An Iranian Town in Transition (A Social and Economic History of the Elites of Tabriz 1747-1848), Wiesbaden.
Yerevantsi, Simeon(1958),Jambr, Yerevan:Mughni Hratarakchutyun.