تاریخ اسلام و ایران

وقوع انقلاب صنعتی و ماشینی شدن تولید اگرچه از سختی تولید و فشار بر جسم انسان تا حدی کاست، اما ساعات کار طولانی، بهره کشی شدید و خطرات ناشی از کار با ماشین های ناایمن اولیه، سلامتی و زندگی کارگران ... بیشتر وقوع انقلاب صنعتی و ماشینی شدن تولید اگرچه از سختی تولید و فشار بر جسم انسان تا حدی کاست، اما ساعات کار طولانی، بهره کشی شدید و خطرات ناشی از کار با ماشین های ناایمن اولیه، سلامتی و زندگی کارگران را به شکل روزافزونی مورد تهدید قرار داد. این امر به مسئله ای مهم در عرصۀ تولید صنعتی و زندگی اجتماعی تبدیل شد؛ زیرا آسیب و مرگ زودهنگام کارگران، صدمات فراوانی بر نیروی تولید و پیکرۀ اقتصادی جامعه وارد میکرد. واکنش های طبیعی کارگران و ظهور اندیشه های انتقادی و اصلاحی اندیشمندان مختلف، حمایت از طبقه کارگر و توجه به سلامت و بهداشت کارگران را به مطالبه ای جدی در جوامع صنعتی اروپا تبدیل کرد.ایجاد صنایع جدید، پیدایش کارگر صنعتی و همچنین گسترش اندیشه های چپ، منجر به تسرّی مسئلۀ فوق به کشورهای غیراروپایی از جمله ایران گردید. یافته های تحقیق حاضر که براساس ترکیبی از روش علّی و عقلانی و عمدتاً بر پایۀ اسناد و جراید این دوره نوشته شده، نشان میدهد که رضاشاه برخلاف سیاست های ضد چپ گرایانۀ خویش، تحت فشار مجامع بین المللی و افزایش کمّی شمار کارگران فعال در بخش صنایع ماشینی، برای نخستین بار به تصویب «نظام نامه کارخانجات و مؤسسات صنعتی» در ایران اقدام کرد که در عرصۀ عمل به اجرا درنیامد. با سقوط وی به دست متفقین و فضای نسبتاً باز سیاسی، احزاب چپگرا به‌خصوص حزب توده موفق شدند دولت را وادار سازند تا با استفاده از بستر و زیرساخت اولیۀ به وجود آمده در دورۀ رضاشاه، به تدوین نخستین «آیین نامه بهداشت کارگران» در ایران تن در دهد.

علمی- پژوهشی

پژوهشی در اهمیت عرفانی «لا» با تکیه بر شواهد باستان شناسانه

حمید پورداود

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 43-66

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42350.2730

چکیده

در ادواری که اندیشه های عارفانه در بطن جامعه رواج بیشتری داشته است، در کنار متون ادبی-عرفانی که به فراوانی به رشته تحریر درآمدهاند، میتوان نشانه های مادی از نگرش های عارفانه را نیز دید. از ... بیشتر در ادواری که اندیشه های عارفانه در بطن جامعه رواج بیشتری داشته است، در کنار متون ادبی-عرفانی که به فراوانی به رشته تحریر درآمدهاند، میتوان نشانه های مادی از نگرش های عارفانه را نیز دید. از جملۀ این شواهد میتوان به کتیبه هایی اشاره کرد که بر آثار و ابنیۀ تاریخی نقش بسته اند. از جمله مهمترین بسترهایی که اندیشه ها و باورهای مذهبی در آنها به نمایش گذاشته شده است، محراب ها و سنگ قبرهایند که بیشترین پیوند را با اعتقادات معنوی مردم داشته اند. در این آثار به وضوح و به منظور بیان اندیشه های عارفانه، کلمۀ «لا» در بیشتر موارد بدون داشتن ارتباط با کتیبۀ اصلی اثر، به روش های خاص و چشمگیری به نگارش درآمده است. از جمله دلایل این موضوع و در کنار ساختار بصری این کلمه، میتوان به اهمیت عرفانی آن اشاره کرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که چرا در بیشتر سنگ ‌قبرها و محراب های کتیبه‌نگاری شدۀ قرون میانۀ اسلامی، کلمه «لا» با وجود اینکه در متن آیه و یا حدیث وجود نداشته، بر روی اثر نگاشته شده است؟ فرض غالب این است که با توجه به شهادت متون ادبی-تاریخی، این کلمه جانشین عرفانی عبارت توحیدی «لا اله الا الله» بوده و در اعصار گذشته با هدف تصویرگری اندیشۀ عارفانه و توحیدی، در آثاری که بیشترین ارتباط معنوی را با مردمان داشته، نقش بسته است.

علمی- پژوهشی

ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه در ایران بر مبنای رهیافت نظم های اجتماعی نهادگرایی

علی جعفری شهرستانی؛ فرشاد مومنی؛ حجت الله میرزایی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 67-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.39814.2637

چکیده

هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا ... بیشتر هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا پیش از انقلاب مشروطه، نظم دسترسی محدود شکننده بود که در آن نظام استبدادی با توزیع رانت زمین در میان فرادستان و دست‌کاری امنیت حقوق مالکیت، منافع خویش را تأمین میکرد. در عصر ناصری، اتصال ایران به بازارهای جهانی، افزایش تقاضای زمین را در پی داشت و وقوع خشکسالی منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی و به تبع آن فروش املاک خالصه برای خروج از بحران گردید و این دو شوک، گسترش مالکیت خصوصی به صورت بزرگ مالکی را در پی داشت. با توجه به اینکه براساس تئوری توازن دوگانه، دو سیستم اقتصادی و سیاسی نمی توانند در بلندمدت متفاوت از یکدیگر باشند، با آغاز جنبش مشروطیت، بزرگمالکان به این جنبش پیوستند و با تدوین حقوق عمومی در قالب قانون اساسی برای نخستین بار، قدرت مطلقه را مشروط کردند و بدین ترتیب، در بُعد سیاسی نیز نظم اجتماعی به نظم دسترسی محدود پایه تغییر کرد و توازن دو سیستم برقرار گردید. علاوه بر این، با تصویب اصول 15 تا 17 متمم قانون اساسی و لغو تیولداری، حقوق مالکیت خصوصی به صورت قانونی تضمین گردید.

علمی- پژوهشی

بررسی تاریخی منابع علوم و معارف بشریِ امامان شیعه

محمدکاظم علیجانی؛ حسین عزیزی؛ محمدعلی چلونگر

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 91-118

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41877.2712

چکیده

این مطالعه درصدد است به روش تاریخی و تحلیلی، آشنایی ائمۀ اهل بیت با علوم و فنون و بهره مندی آنان از منابع بشری را مورد مطالعه قرار دهد. نظریۀ اجماعی امامیه آن است که ... بیشتر این مطالعه درصدد است به روش تاریخی و تحلیلی، آشنایی ائمۀ اهل بیت با علوم و فنون و بهره مندی آنان از منابع بشری را مورد مطالعه قرار دهد. نظریۀ اجماعی امامیه آن است که امامان در مرجعیت سیاسی و دینی، نزد هیچ معلّمی درس نیاموخته‌اند و سرمنشأ این علوم، قرآن و سنت و الهامات ربانی بوده است، اما نکتۀ مهم آن است که امامان از دانش ها و مهارت های دیگرنیز مانند صنایع، نجوم، طب و غیره آگاه بوده‌اند. اکنون سؤال این است که منابع دسترسی ائمه در این دانش‌ها چه بوده است؟ آیا منابع این علوم نیز الهی بوده است یا اینکه اساساً چنین دانش هایی هیچ‌گاه از شرایط یا صفات امامان نبوده و آنان در این علوم می توانستند از منابع دیگر نیز بهره مند شوند؟ انگارۀ این پژوهش، آشنایی ائمه با علوم بشری از یک سو و بهره مندی آنان از منابع و روش های علوم و معارف بشری از سوی دیگر است و اینکه آنان از روش ها و منابع متعارف بشری، حتی در برخی معارف دینی سود میجستند و دستکم به منابع مکتوب خاندانی مراجعه میکردند. با وجود عدم دسترسی کامل ما به منابع بسیاری از این آگاهی ها و اطلاعات، در نخستین گام میتوان این فرضیه را با استناد به چند شاهد تاریخی، چون استفادۀ ائمه از انواع منابع مکتوب، سفارش و کوشش آنان در کسب آگاهی های تاریخی، بهره‌مندی از موهبت عقل و تفکر، سفارش به مطلق مشورت و استفاده از آن، مراجعۀ عادی به انواع روایات و گزارش های متعارف، توجیه و اثبات کرد. نتیجۀ این بررسی، می‌تواند اولاً نظریۀ حداکثری درباره علوم ائمه و منابع غیربشری آن را مورد تشکیک قرارد دهد؛ ثانیاً رویکرد غلوآمیز دربارۀ مواد و منابع علوم آنان را به چالش بکشد.

علمی- پژوهشی

بازاندیشی در سیر تحول مفهوم «بربر» در یونان عصر عتیق (از نبرد ترویا تا جنگ‌های یونانی-پارسی)

امیرحسین مقدّس؛ مرتضی دهقان‌نژاد؛ اسماعیل سنگاری

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 119-142

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42214.2721

چکیده

در متون بازمانده از عصر کلاسیک یونان (حدود 507-323پ.م) به واژه‌ای پُربسامد -به‌ویژه برای اشاره به پارسیان هخامنشی- برمی‌خوریم که امروز هم در ادبیات سیاسی جهان کاربرد دارد: «بربر» یا براساس تلفظ تاریخی ... بیشتر در متون بازمانده از عصر کلاسیک یونان (حدود 507-323پ.م) به واژه‌ای پُربسامد -به‌ویژه برای اشاره به پارسیان هخامنشی- برمی‌خوریم که امروز هم در ادبیات سیاسی جهان کاربرد دارد: «بربر» یا براساس تلفظ تاریخی آن، «بَربَرُس» (βάρβαρος). این واژه که نخستین ‌بار در سرود دوم از «ایلیاد» هومر به‌ صورت βαρβαρόφωνος (= بربر-زبان/ بربر-آوا) برای اشاره به کاریاییان به ‌کار رفته است، تنها دلالت بر «ناهم‌سانیِ زبانی» داشت و «بیگانه» معنا می‌داد. طی سدۀ هفتم تا ششم پیش ‌از‌ میلاد، استعمال این واژه فزونی یافت و از آن نه ‌تنها برای «دیگری‌سازی»[1] زبانی، بلکه برای اشاره به «تمایزاتِ فرهنگی» و «ارزش‌گذاری نظام اجتماعی اغیار» استفاده شد. در پژوهش پیش ‌رو، نگارندگان بر آن بوده‌اند تا با تدقیق در ایلیاد هومر و پاره‌نوشته‌های یونانی بازمانده از سدۀ ششم پیش ‌از ‌میلاد (عصر عتیق: حدود 800-507پ.م)، دلالت‌های معنایی واژۀ بربر را -به‌ مثابه مفهومی غیریّت‌ساز- وا پژوهیده، نقاط عطف تحول آن را برجسته سازند. یافته‌های پژوهش حاضر که با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از روش تبیین عقلانی فراهم آمده، نشان می‌دهد که واژۀ بربر از همان سپیده‌دمان یادکردش در چکامۀ هومر، با دلالت‌های (تلویحاً یا صراحتاً) منفی عجین بوده است. همچنین با اصلاحات سولون در آتن و رشد فزایندۀ «به‌‌بردگی‌‌گیری» غیریونانیان در جهان یونانی سدۀ ششم پیش ‌از‌ میلاد، رفته‌رفته مرز میان دو مفهوم «بربر» و «برده» برداشته شد و تحقیر «بردگان بربر» به شکل‌گیری ایدۀ «برتری یونانی بر غیریونانی» انجامید. [1]. Othering

علمی- پژوهشی

جایگاه تحمل و تحمیل عقیده در روابط فکری و اجتماعی در سیره نظری پیامبر(ص) براساس کتب أربعه شیعه و صحاح ستّه

زینب میرزایی مهرآبادی؛ علیمحمد ولوی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 143-171

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42188.2719

چکیده

«تحمل‌ عقیده» راه‌ حلی مناسب برای کاهش تعارضات در روابط انسان‌ها با یکدیگر است. در جوامع با ادیان و مذاهب متنوع و متکثر، اختلاف امری اجتناب‌ناپذیر است. مطالعۀ رابطه دین و تحمل نشان می‌دهد که ادیان ... بیشتر «تحمل‌ عقیده» راه‌ حلی مناسب برای کاهش تعارضات در روابط انسان‌ها با یکدیگر است. در جوامع با ادیان و مذاهب متنوع و متکثر، اختلاف امری اجتناب‌ناپذیر است. مطالعۀ رابطه دین و تحمل نشان می‌دهد که ادیان غالباً به ‌تحمل‌ نکردن دین‌های دیگر گرایش دارند. بنابراین برخی متفکران ‌غربی دین را عامل افزایش تحمیل‌ عقیده می‌دانند. در این مقاله با روش تحلیل‌ مضمون، الگوهای رفتاری مبتنی بر تحمل و تحمیل‌ عقیده در روابط فکری و اجتماعی افراد با یکدیگر در سیره نظری پیامبر(ص) بررسی قرار گرفته تا مشخص شود که مضامین نهفته در سیرۀ پیامبر دربرگیرنده الگوهای تعصب‌آمیز رفتاری ‌است که خشونت ‌مذهبی را اشاعه می‌دهد؟ یا برعکس، الگوهای رفتار تحملی مبتنی بر مدارا را ترویج می‌کند؟ بررسی و تحلیل احادیث پیامبر(ص) در سطح شناسایی، کدگذاری و مضمون‌یابی بنا بر کتب اربعۀ شیعه و صحاح ‌ستّه نشان می‌‎دهد که فراوانی احادیثی که مضمون آنها تحمل ‌عقیدۀ دیگری است، نسبت به دسته دیگر که بر تحمیل‌ عقیده دلالت دارد، بیشتر است. تحلیل احادیث تحمیلی نشان از آن دارد که این احادیث در زمانی خاص و معطوف به شرایط خاص تولید شده‌اند و باید با توجه به همان شرایط تفسیر شوند. بنابراین در سیره پیامبر(ص) بر رفق، مدارا و حلم در روابط انسان‌ها با یکدیگر به عنوان اصلی اساسی تأکید و از خرق، عنف و تعصب در دین و عقیده نهی شده است.

علمی- پژوهشی

تقسیمات سرزمینی در پیوند با نظام حکمرانی دیوانی دورۀ ناصرالدین‌شاه (1264-1313ق/1847-1895م)

فرشید نوروزی؛ هوشنگ خسروبیگی؛ نظامعلی دهنوی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، صفحه 173-194

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42324.2726

چکیده

قاجارها در اوایل حکومتشان برای ادارۀ نظام تقسیمات سرزمینی از سنت حکمرانی خاندانی استفاده کردند، اما از دورۀ ناصرالدین‌شاه سنت حکمرانی خاندانی برای ادارۀ آن نظام و استفاده از شاهزادگان و اعضای خاندان ... بیشتر قاجارها در اوایل حکومتشان برای ادارۀ نظام تقسیمات سرزمینی از سنت حکمرانی خاندانی استفاده کردند، اما از دورۀ ناصرالدین‌شاه سنت حکمرانی خاندانی برای ادارۀ آن نظام و استفاده از شاهزادگان و اعضای خاندان شاهی در ایالات و ولایات به‌تدریج رنگ باخت و دیوان‌سالاران زمانه و اعضای خاندان‌های آنها، جای شاهزادگان و اعضای خاندان سلطنت را در امر حکمرانی ایالات و ولایات گرفتند. در این پژوهش تلاش شده است با روش تحقیق تاریخی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، به این سؤال اصلی پاسخ داده شود که ویژگی‌های نظام تقسیمات سرزمینی دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه چه بوده و چه عواملی سبب تغییر رویکرد از سیاست حکمرانی خاندانی به سیاست حکمرانی دیوانی و به کار گماردن دیوانیان حاکم در ایالات و ولایات شد؟ روش تحقیق در این پژوهش، روش تاریخی با رویکرد توصیفی-تحلیلی، در حوزۀ مطالعات کتابخانه‌ای است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تغییر در حدود و ثغور ایالات و تجمیع ایالات و ولایات تحت نظر یک حاکم و نیز ایجاد ایالات جدید، ویژگی نظام تقسیمات سرزمینی در این دوره بود. گردانندگان نظام ادارۀ تقسیمات سرزمینی دوره ناصرالدینشاه ابتدا سیاست حکمرانی خاندانی را ادامه دادند، اما به دلیل نتایج زیان‌بار سیاست حکمرانی خاندانی در حوزه سیاسی و نیز تضعیف بنیۀ مالی حکومت مرکزی، سبب تغییر رویکرد از سنت حکمرانی خاندانی به سنت حکمرانی دیوانی شد.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 34 (1403)

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

دوره و شماره: دوره 32، شماره 56 - شماره پیاپی 146، دی 1401، صفحه 15-194 (زمستان 1401)

تبیین وضعیت سلامت کارگران و بهداشت کارخانه ها و تصویب نخستین آیین نامۀ بهداشت کارگران در ایران عصر پهلوی (1304-1332ش)

چکیده

پژوهشی در اهمیت عرفانی «لا» با تکیه بر شواهد باستان شناسانه

چکیده

ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه در ایران بر مبنای رهیافت نظم های اجتماعی نهادگرایی

چکیده

بررسی تاریخی منابع علوم و معارف بشریِ امامان شیعه

چکیده

بازاندیشی در سیر تحول مفهوم «بربر» در یونان عصر عتیق (از نبرد ترویا تا جنگ‌های یونانی-پارسی)

چکیده

جایگاه تحمل و تحمیل عقیده در روابط فکری و اجتماعی در سیره نظری پیامبر(ص) براساس کتب أربعه شیعه و صحاح ستّه

چکیده

تقسیمات سرزمینی در پیوند با نظام حکمرانی دیوانی دورۀ ناصرالدین‌شاه (1264-1313ق/1847-1895م)

چکیده