نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استادیار گروه معارف دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 استاد گروه تاریخ و ایران‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

این مطالعه درصدد­ است به روش ­تاریخی­ و ­تحلیلی، آشنایی ائمۀ ­اهل ­بیت با علوم­ و ­فنون و بهره­ مندی آنان از منابع­ بشری را مورد مطالعه قرار ­دهد. نظریۀ ­اجماعی امامیه آن ­است که امامان در مرجعیت ­سیاسی ­و­ دینی، نزد هیچ معلّمی درس نیاموخته‌اند و سرمنشأ این علوم،­ قرآن و سنت و الهامات ­ربانی­ بوده­ است، اما نکتۀ مهم آن ­است که امامان از دانش ­ها و مهارت­ های دیگرنیز مانند صنایع، نجوم،­ طب ­و غیره آگاه بوده‌اند. اکنون سؤال این ­است که منابع دسترسی ­ائمه در ­این دانش‌ها چه بوده ­است؟ آیا منابع این علوم نیز الهی بوده ­است ­یا اینکه اساساً چنین دانش ­هایی هیچ‌گاه از شرایط یا صفات امامان نبوده و آنان در این علوم می ­توانستند از منابع ­دیگر نیز بهره ­مند­ شوند؟ ­انگارۀ این ­پژوهش، آشنایی ائمه با علوم­ بشری از یک ­سو و بهره مندی آنان از منابع و روش ­های علوم و معارف ­بشری از سوی دیگر است و اینکه آنان از روش ­ها و منابع متعارف ­بشری، حتی در برخی معارف ­دینی سود می­جستند و دست­کم به منابع مکتوب خاندانی مراجعه می­کردند. با وجود عدم­ دسترسی کامل ما به منابع بسیاری از این آگاهی­ ها­ و اطلاعات، در نخستین­ گام می­توان این فرضیه را با استناد به چند شاهد ­تاریخی، چون استفادۀ ائمه از انواع منابع ­مکتوب، سفارش و کوشش آنان در کسب آگاهی­ های ­تاریخی، بهره‌مندی از موهبت عقل و تفکر، سفارش به مطلق مشورت و استفاده از آن، مراجعۀ عادی به انواع ­روایات و گزارش ­های متعارف، توجیه و اثبات کرد. نتیجۀ این بررسی، می‌تواند اولاً نظریۀ ­حداکثری درباره علوم­ ائمه و منابع غیربشری آن را مورد تشکیک قرارد دهد؛ ثانیاً رویکرد غلوآمیز دربارۀ مواد و منابع­ علوم ­آنان را به چالش بکشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historical review of the sources of science and human knowledge of Shia imams

نویسندگان [English]

  • MuhamadKazem Alijani 1
  • Hossein Azizi 2
  • MuhamadAli Chelongar 3

1 PhD student of Shiite history, Faculty of Literature and Humanities, University of Isfahan, Isfahan, Iran

2 Assistant Professor of the Department of Islamic Education, Ahl al-Bayt Faculty of Theology and Islamic Education, University of Isfahan, Isfahan, Iran

3 Professor, Department of History and Iranian Studies, Faculty of Literature and Humanities, University of Isfahan, Isfahan, Iran

چکیده [English]

The purpose of this study is to examine historically and analytically the familiarity of the Imams of the Ahlul Bayt with the sciences and arts and their use of human resources. The consensus theory of Imamiyyah is that the Imams did not study under any teacher in terms of political and religious authority and the main source of these sciences was the Quran, Sunnah and divine inspirations, but the important point is that the Imams come from knowledge. Other arts and skills such as industry, astronomy, medicine, etc. were also known. The question now is where did the Imams get their knowledge from Were the sources of these sciences also divine or was such knowledge basically never part of the conditions or characteristics of the Imams and they could benefit from other sources in these sciences? ? The idea of this study is that the imams are familiar with human sciences on the one hand and benefit from the sources and methods of human sciences and knowledge on the other hand, and that they use conventional human methods and sources, even though in some cases religious education was also useful and they referred at least to written sources of the family. Although we completely lack access to many sources of this knowledge and information, we can support this hypothesis in a first step by referring to some historical evidences, such as the Imams' use of all kinds of written sources, their orders and efforts. By acquiring historical knowledge, by using the gift of reason and thinking, by ordering and using absolute consultations, by usually relying on all kinds of conventional narratives and reports, they justified and proved this. The result of this study can firstly challenge the "maximum theory" about the sciences of the Imams and their non-human sources;Secondly, to challenge their exaggerated approach about the materials and resources of science.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shia imams
  • Imam's knowledge
  • Human sciences
  • Sources of human sciences
- ابن‌اثیر، مبارک­بن ­محمد [بی­تا]، جامع الأصول­ فی­ أحادیث الرسول، ­تحقیق عبدالقادر الأرنؤوط، التتمة­ تحقیق ­بشیر عیون الناشر، ج5، ­بیروت: ­مکتبة­ دار ­البیان.  
- ابن ­اثیر، عزالدین­ علی­ (1409ق)، أسد ­الغابة­ فى ­معرفة ­الصحابة، ج4، بیروت: دار الفکر.
- ابن ­أبی ­الحدید،­ عبدالحمید­بن ­هبة­الله (1385)،­ شرح­ نهج ­البلاغه، ­ترجمۀ ­محمود­ مهدوی ­دامغانی، ج12، تهران: نشر ­نی.
- ابن ا بسطام، ­عبدالله ­و ­حسین (1411)،­ طب الائمه علیهم ­السلام، ­تحقیق ­محمد­مهدی ­خرسان، ­قم: دار الشریف ­الرضی.
- ابن‌بابویه،­ محمد­بن­ علی (1362)، الخصال،­ تحقیق­ علی­اکبر­ غفاری، ج1، ­قم: ­جامعه ­مدرسین.
- ابن‌بابویه،­ محمد­بن­ علی (1403ق)، معانی ­الاخبار­، تحقیق و تصحیح على‌اکبر ­غفارى، قم: دفتر انتشارات ­اسلامی.
- ابن‌بابویه،­ محمد­بن­ علی (1378)،­ عیون اخبار­ الرضا­ علیه ­السلام،­ ج2، تهران: نشر­ جهان.
- ابن‌بابویه،­ محمد­بن­ علی (1376)، ­الامالی، ­تهران: ­کتابچی.
- ابن‌بابویه،­ محمد­بن­ علی (1404)،­ من­ لایحضره­ الفقیه، تصحیح ­و تعلیق ­علی­اکبر غفاری، ج4، ­قم: ­منشورات­ جماعة المدرسین.
- ابن­حجر عسقلانی، احمد­بن ­علی (1404)، تهذیب­ التهذیب، ج8، بیروت: دار­ الفکر ­للطباعة ­و النشر ­و التوزیع.
- ابن­ حنبل،­ احمد (1408)، کتاب ­العلل­ و­ معرفة­ الرجال، تحقیق ­وصی ­الله ­بن­ محمدبن ­العباس، ج1، بیروت: المکتب الاسلامی.
- ابن­ حنبل،­ احمد [بی‌تا]، المسند، ج1، بیروت: دار صادر.
- ابن‌خلکان، أبی‌العباس شمس‌الدین احمدبن محمد (1971)، ­وفیات ­الاعیان،­ تحقیق ­احسان­ عباس،­ ج1، بیروت: ­دار صادر.
- ابن­ خلدون، ­عبدالرحمن (1408)، دیوان­ المبتدا­ء و ­الخبر (تاریخ ­ابن خلدون)،­ تحقیق­ خلیل ­شهاده،­ ج1، بیروت: دار الفکر.
- ابن­ رازی، محمد­بن­ حسین [­بی­تا])، ­نزهة ­الکرام­ و ­بستان ­العوام، ج2، ­تهران: ­انتشارات­ دانشگاه ­تهران.
- ابن­ سعد، ابوعبدالله (1418)، الطبقات­ الکبری،­ ج1، 6، بیروت:­ دار الکتب ­العلمیة.
- ابن­شاهین، ابوحفص­ عمر (1404)، تاریخ اسماء الثقات، تحقیق­ صبحی ­السامرائی، ­کویت: ­الدار السلفیه.
- ابن­ شهر آشوب، محمد­بن­ علی (1379)، مناقب آل ­أبی­طالب، ج4، قم: نشر علامه.
- ابن‌عبدربه، ابوعمر شهاب‌الدین احمد (1404)، العقد الفرید، ج5، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن­ عدی (1988)، الکامل ­فی­ الضعفا، ­تحقیق ­یحیی­ مختار­ غزاوی ­­و­ دکتور سهیل ­زکار، ج2، ­بیروت: ­دار ­الفکر.
- ابن ­کثیر ­دمشقی، ­عمادالدین ­اسماعیل­ [بی­تا]، ­البدایة ­و ­النهایة،­ ج3، بیروت: دار الفکر.
- ابوزهره، محمد [بی‌تا)، ­الامام­ الصادق حیاته و عصره،­ آراءه و­ فقهه، ­القاهره:­ دار ­الفکر ­العربی.
- احمدوند، یاسر و ­مجید گوهری­ رفعت (1399)، «تأثیر ­مکتب ­ابن ­عربی­ بر ­فهم­ شیعی در ­موضوع ­گسترۀ ­علم­ امام؛ مقایسۀ آرای ­سید ­مرتضی ­و­ ابن ­ابی­ جمهور»، نشریه­ پژوهش ­های ­ادیانی، شمارۀ 16، صص165-183.
- احمدی ­میانجی،­ علی (1426)، ­مکاتیب ­الائمة ­علیهم ­السلام،­ ج3، قم: ­دار الحدیث.
- اصفهانی، ­ابوالفرج (1415)،­ الاغانی،­ ج18، بیروت:­ دار الاحیاء ­التراث­ العربی.
- انصاری، مرتضی (1416)، فراید الاصول، ج1، قم: جامعه مدرسین.
- ایازی، محمدعلی (1386)، مصحف­ امام­ علی (ع)، تهران: وزارت­ فرهنگ ­و ­ارشاد ­اسلامی، سازمان­ چاپ ­و انتشارات.
- بخاری، اسماعیل (1401)، الصحیح، بیروت: ج1، دار الفکر.
- بخاری، اسماعیل [بی­تا]، التاریخ ­الکبیر، طبع ­تحت ­مراقبة الدکتور محمد عبدالمعیدخان، ج6، دیاربکر: المکتبة الإسلامیة.
- برقی، ­احمد­بن­ محمد (1342)،­ الرجال­ به­ انضمام­ رجال ­الحلی،­ تهران: ­دانشگاه ­تهران.
- برقی، ­احمد­بن­ محمد (1371)،­ المحاسن، ج2، قم: دار الکتب ­الاسلامیة.
- برومند اعلم،­ عباس و حسین غفاری ­ثمر (1396)، «مقایسه­ محتوایی ­بصائر الدرجات ­با­ دیگر­ منابع ­روایی شیعه»،­ مجلۀ تاریخ­نگری ­و­ تاریخ‌نگاری، ­شمارۀ 20، صص133-158.
- پناه­لو، عمران، محسن احتشامی­ نیا و عبدالمجید طالب­ تاش (1400)، «منابع و گستره  علم ­امام­ در مشارق ­انوار الیقین بُرسی»، نشریه ­آینه ­معرفت، شمارۀ 68، صص99-126.
- ثقفی، ابراهیم­بن­ هلال (1410)، الغارات، ج2، قم: دار الکتاب.
- جاحظ، عمروبن ­بحر (2002م)، البیان ­و التبیین، تحقیق ­علی ­ابوملحم: ج1، ­بیروت:­ دار­ و­ مکتبة الهلال.
- جباری، محمدرضا (1382)، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، ج1، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
- حرانی، ابن­ شبه (1404)، تحف ­العقول، ­تحقیق ­علی­ اکبر غفاری، قم: جامعه­ مدرسین.
- حسینیان ­مقدم، حسین (1395)، «نقش ­امام­ سجاد ­علیه ­السلام­ در ­تحریف ­زدایی ­از ­سیرۀ­ ­نبوی»، پژوهش ­های­ تاریخی، ­سال هشتم، شمارۀ 29
- حمیری، عبدالله­بن­ جعفر (1413)، قرب ­الاسناد، قم: مؤسسة ­­آل ­البیت ­علیهم ­السلام­ لاحیاء ­التراث.
- خطیب ­بغدادی، احمد­بن ­علی (1405)، الکفایه فی علم ­الروایه، تحقیق ­احمد عمر هاشم، ­بیروت: دار الکتاب العربی.
- دارمی [بی‌تا]، السنن، ج2، دمشق: مکتبة الاعتدال.
- رازی، محمد­بن ­عمر (1420)، التفسیر ­الکبیر، ج9، بیروت: دار الاحیاء ­التراث ­العربی.
- رضی، محمد­بن­ حسین ­(1374)،­ نهج ­البلاغه،­ تحقیق ­صبحی­ صالح،­ بیروت: ­دار الفکر­ العربی.
- زمخشری، محمود (1412)، ربیع ­الابرار­ و ­نصوص ­الاخیار، ­تحقیق ­عبدالامیر ­المهنا، ج1، ­بیروت: مؤسسة الاعلمی ­للمطبوعات.
- زیدان، جرجی [بی­تا]، ­تاریخ­ آداب ­اللغة ­العربیة،­ ج1، مصر،: دار الهلال.
- سبحانی، سید محمدجعفر (1395)، منابع­ علم­ امامان ­شیعه،­ قم: ­پژوهشکدۀ­ حج ­و زیارت.
- سمعانى، عبدالکریم‎بن ‎محمد (1382ق)، الأنساب، ج12، هند-حیدرآباد: مطبعة ­مجلس، دائرة ‎المعارف ­العثمانیة.
- صفار،­ محمد­بن ­حسن (1404)، ­بصائر الدرجات،­ ج1، قم: مکتبة ­آیت­الله ­المرعشی ­النجفی.
- طبری، محمد­بن­ جریر (1412)، جامع البیان، ج4، بیروت: دار المعرفة.
- طبری، محمد­بن­ جریر [بی­تا]، المنتخب­ من­ ذیل­ لمذیل، بیروت: مؤسسة­ الأعلمی ­للمطبوعات.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1362)، تمهید ­الاصول­ فی­ علم­ الکلام، تصحیح­ عبدالمحسن­ مشکوة­الدینی، تهران، دانشگاه ­تهران.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1380)، الامالی، تهران: ­دار الکتب ­الاسلامیه.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1382)، تلخیص ­الشافی، تحقیق­ حسین ­بحرالعلوم، ج1، قم: انتشارات ­المحبّین.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1411)، الغیبه، قم: دار المعارف ­الاسلامیه.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1420)، فهرست ­کتب­ الشیعه، تحقیق ­سید ­عبدالعزیز ­طباطبایی، قم: مکتبة الطباطبایی.
- طوسی، محمد­بن­ حسن (1406)، الاقتصاد­ فیما­ یتعلق­ بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء.
- طوسی، نصیرالدین (1405)، رساله­ الامامه­ در: تلخیص­ المحصل، بیروت: دار ­الاضواء.
- طوسی،­ ابوجعفر ­محمد (1364)، تهذیب ­الأحکام، تحقیق­ و تعلیق ­السید ­حسن ­الموسوی­ الخرسان، ج1، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- طیبی، ناهید (1396)، «بازیابی­ گزارش­های ­کتاب ­المغازی ­در ­تفسیر ­قمی»، نشریه مطالعات ­قرآنی ­جامعه، شمارۀ 123، صص105-130.
- عاملی، محمدبن ­الحسن ­الحر (1403)، وسائل­ الشیعه، ­بتصحیحه ­و تحقیقه ­و تذییله­ عبدالرحیم الربانی، ج1، بیروت: دار احیاء التراث­ العربی.
- عریضی، علی­بن ­جعفر (1409)، مسائل ­علی­بن ­جعفر، قم: مؤسسة ­آل ­البیت ­علیهم ­السلام.
- علم­الهدی، سید­ مرتضی (1405)، الرسائل، تحقیق­ سید ­مهدی­ رجایی، ج1، قم: دار القرآن­ مدرسه­ آیت­الله­ گلپایگانی.
- . علم­الهدی، سید­ مرتضی (1410)، الشافی ­فی ­الامامه، تحقیق­ سید ­عبدالزهرا­ حسینی، ج3، تهران: الامام ­الصادق­ علیه ­السلام.
- علم­الهدی، سید­ مرتضی (1411)، الذخیرة ­فی­ علم ­الکلام، تحقیق ­سید احمد­ حسینی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
- علی­بن­ موسی ­الرضا (1402)، الرسالة ­الذهبیة، تحقیق ­نجف ­محمد­مهدی، قم: دار الخیام.
- کشی، محمد­بن ­عمر (1404)، اختیار ­معرفة الرجال، تحقیق­ مهدی­ رجایی، قم: موسسه ­آل ­البیت ­علیهم ­السلام.
- کلینی، محمدبن­ یعقوب (1362)، الکافی، ج1، 2، 8، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- متقی­ هندی، علی­بن ­حسام (1401)، کنز العمال، تحقیق­ بکری­حیانی، ج3، بیروت: مؤسسة ­الرسالة.
- مجلسی، محمدباقر (1363)، بحار الانوار، ج1، 55، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- مزی، یوسف­بن­ عبدالرحمان (1992)، تهذیب ­الکمال، تحقیق و ­ضبط ­و ­تعلیق ­الدکتور­ بشار عواد معروف، ج5، 18، بیروت: مؤسسة الرسالة.
- مسلم‌بن حجاج [بی‌تا]، الصحیح، ج3، 4، بیروت: دار الفکر.
- مظفر، محمدحسین (۱۳۸۴)، علم الامام، نجف ­اشرف­: المطبعة ­الحیدریة.
- مظفر، محمدرضا (1370ق)، عقائد ­الامامیه، النجف ­الاشرف: [بی­نا].
- مفید، محمد­بن ­محمد­بن ­نعمان (1413ب)، اوایل­ المقالات، قم: مؤتمر ­العالمی­ للشیخ ­المفید.
- مفید، محمد­بن ­محمد­بن ­نعمان (1413ج)، الارشاد­ فی ­معرفة حجج­ الله­ علی­ العباد، ج2، قم: کنگره ­شیخ مفید.
- . مفید، محمد­بن ­محمد­بن ­نعمان (1413د)، الاختصاص، تصحیح ­علی­اکبر ­غفاری­ و ­محمود ­محرمی، قم: مؤتمر العالمی ­للشیخ ­المفید.
- مفید، محمد­بن ­محمد­بن ­نعمان (1413الف)، تصحیح­ الاعتقاد، قم: مؤتمر ­العالمی ­للشیخ ­المفید.
- ناصری، طاهره و علی‌محمد ولوی (1394)، «تحلیل ­واکنش ­امامان ­به­ غلو ­در ­امامت»، فصلنامه­ تاریخ ­اسلام­ و ایران، شمارۀ 27، صص219-267.
- نجاشی، احمد­بن­ علی (1365)، الرجال (فهرست­ أسماء­ مصنفات ­الشیعة)، تحقیق ­موسی ­شبیری ­زنجانی، قم: جامعة المدرسین ­فی ­الحوزة العلمیة.
- نسائی، احمد (1348)، سنن ­الکبری، ج1، بیروت: دار الفکر.
- نصربن ­مزاحم منقری (1404)، وقعة صفین، تحقیق­ عبدالسلام ­محمد ­هارون، قاهره: مؤسسة ­العربیة ­الحدیثة.
 
- Bayhom-Daou ,Tamima (2001), “The imam's knowledge and the Quran according to al-Fadl b. Shādhān al-Nīsābūrī (d. 260 A.H./874 A.D.)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 64(2), pp.188 – 207.
 
Abū Ḥanīfa Noʻmān (1409), šarḥ ul-Aḵbār, Qom, ǰamīʻa Modressīn.
Abu Zohra, Mohammad (n.d), Imam al-ṣadīq Ḥayatehī wa ʻAṣrehī, Ārāʼhī wa Fīqh, Cairo, Dār ul-Fīkr ul-ʻArabī.
Ahmadi-Mianji, Ali (1426), Schools of the Imams, peace be upon them, Qom, Dār ul-Ḥadīṯ.
Ahmadvand, Yaser, Gohari-Refat, Majid (2019), " Investigating the Effect of Ibn Arabi's School on Shiite Understanding of the Imam's Knowledge: Comparing the Views of Seyyed Morteza and Ibn Abi al-Jomhur", Journal of Religious Studies, No. 16, pp. 165 to 183.
ʻAlam ul-Hoda, Seyyed Mortaża (1405), Al-Rīsāʼīl, researched by Seyyed Mehdi Rajaee, Qom, Dār ul-Quran, Ayatollah Golpaygani School.
ʻAlam ul-Hoda, Seyyed Mortaża (1410), Al-šāfī fī al-Imamah, researched by Seyyed Abd al-Zahra Hosseini, Tehran, Imam al-Sadiq.
ʻAlam ul-Hoda, Seyyed Mortaża (1411), Al-ḏaḵīrah fī ʻElm ul-Kalam, Seyyed Ahmad Hosseini, Qom, Islamic Publishing House.
ʻAlī b. Mūsa al-Reżā (1402), Al-Rīsalah al-ḏahabīyyah, Research of Najaf Mohammad Mahdi, Qom, Dār ul-ḵayyām.
ʻĀmelī, Moḥammad b. al-Ḥassan (1403), Wasāʼīl ul-šīʻa, edited by Abd al-Rahim al-Rabani, Beirut, Dār al-Ihīya al-Taraṯ ul-ʻArabī.
Anṣārī, Morteżā (1416), Farāʼīd ul-Aṣūl, Qom, ǰamīʻa Modressīn.
Arizi, Ali Ibn Ja'far (1409), Masa'īl Ali b. Ja'far, Qom, Āl-ul-Bayt Institute.
Ayazi, Mohammad Ali, (1386), The Book of Imam Ali, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, Printing and Publishing Organization.
Bahāʼī-al ʻAmīlī, Moḥammad b. al-Ḥosseīn (n.d), Al-Ḥadīqah ul-Hīlalīya, researched by Al-Sayyed Ali Al-Mousavi-Al-Khorasani, Qom, Dār ul-Eḥyā Al-Traṯ ul-ʻArabī.
Barqī, Aḥmad b. Moḥammad (1342), Al-Rīǰāl, Tehran, University of Tehran.
Barqī, Aḥmad b. Moḥammad (1371), Al-Maḥāsīn, Qom, Dār ul-Kotob al-Islamīyyah.
Behdar, Mohammad Reza (2012), "The Imams’ Extent of Knowledge as Viewed by Shia Scholars", Theological Research Journal, No. 3, pp. 39-50.
Beizoun, Mirzaei, Labib, Ali (2013), "Natural Sciences in Nahj al-Balagha", Chapter, Nahj al-Balagha, Winter 2013, No. 11 and 12.
Boḵārī, Esmaʻīl (1401), al-ṣaḥīḥ, Beirut: Dār ul-Fīkr.
Boḵārī, Esmaʻīl (n.d), Tarīḵ al-Kabīr, under the supervision of Dr. Mohammad Abd Al-Meid Khan, Diyarbakr: Islamic Library.
Bromand alam, Ghafari Thamar, Abbas, Hossein, " Comparison of the Contents of the Book of Basa'r-al-Darajat with Authentic Sources of Shi'i Narrative ", Historical perspective and Historiography, No. 20, pp. 133 to 158.
Dārīmī, (N.d), Al-Sonan, Maktabat ul-Aʻtīdāl, Damascus.
Ebn ʻAbd ul-Bīr, Yūsof b. ʻAbdollāh (1412), Al-Istīʻāb, research by Mohammad Bejawi, Beirut, Dār al-Jeel.
Ebn Abī al-Ḥadīd (1385), šarḥ Nahǰ ul-Balaḡa, translation of Mahmoud Mahdavi Damghani, Tehran, Našr-e -ney.
Ebn Aṯīr, ʻEzzuddīn ʻAlī b. Abī ul-Karam (1409 AH), Os-d ul-Ḡāba fī Maʻrīfat ul-ṣaḥaba, Beirut: Dār ul-Fīkr.
Ebn Aṯīr, Mobārak b. Moḥammad (n.d), "ǰāmīʻ ul-Usūl fī Aḥādīṯ ul-Rasūl", Research: Abd al-Qadir al-Arnaut, al-Tatma, Bashir Ayoun, Beirut: Dār ul-Bayān Library.
Ebn Babwey, Mohammad b. ʻAlī (1362), Al-ḵīṣāl, edited by Ali Akbar Ghafari, Qom, ǰamīʻa Modressīn.
Ebn Babwey, Mohammad b. ʻAlī (1376), Al-Amālī, Tehran, Ketābchī.
Ebn Babwey, Mohammad b. ʻAlī (1378), ʻOyūn Aḵbār ul-Reżā News, Tehran, Našr-e ǰahān.
Ebn Babwey, Mohammad b. ʻAlī (1403 AH), Maʻānī ul-Aḵbār, edited by Ali Akbar Ghafari, Qom: Islamic Publishing House.
Ebn Babwey, Mohammad b. ʻAlī (1404), Man La Yaḥżoro ul-Faqīh, correcting and commenting on Ali Akbar al-Ghafari, Qom, Publications of ǰamīʻa Modressīn.
Ebn Basṭām, ʻAbdollāh wa Ḥosseīn (1411), ṭīb ul-Aʼīma(peace be upon them), Research of Mohammad Mahdi Khorsan, Qom, Dār ul-šarīf al-Rāzī.
Ebn ʻEdī, (1988) Al-Kāmīl Fī Al-żoʻafā, Research by Yahya Mokhtar Ghazawi and Dr. Soheil Zakkar, Beirut, Dār ul-Fīkr.
Ebn Ḥaǰar, Aḥmad-bʻAlī (1404), Tahḏīb ul- Tahḏīb, Beirut, Dār al-Fīkr.
Ebn Ḥanbal, Aḥmad (n.d), Al-Mosnad, Beirut: Dār ṣādīr. 
Ebn Ḥanbal, Aḥmad, (1408) Kītāb ūl-ʻīllal wa Maʻrīfat ul-Rīǰāl, Research by Wasi Allah b. Mohammad b. al-Abbas, Beirut, Al-Maktabt ul-Islami.
Ebn ḵalakān (1971) Wafayāt ul-Aʻyān, Research by Ehsan Abbas, Beirut, Dār ṣādīr.
Ebn ḵaldūn, ʻAbd ul-Raḥmān (1408), Dīwān al-Mobtada wa al-ḵabar, research by Khalil Shahadeh, Beirut, Dār al-Fīkr.
Ebn Kaṯīr Dīmašqī, ʻImad ul-Dīn-Ismaʻīl-(n.d), Al-Bīdayah wa Al-Nīhāya, Beirut, Dār ul-Fīkr.
Ebn Rāzī, Moḥammad b. Ḥosseīn (n.d), Nozhat ul-Karam wa Bostān-ul-ʻAwām, Tehran, Tehran University Publications.
Ebn Saʻd, Abū ʻAbdollāh (1418), al-Tabaqāt ul-Kobrā, Beirut, Dār ul-Kītab ul-ʻElmīya.
Ebn šahīn, Abū Ḥafs ʻUmar (1404), Tarīḵ Asmaʼul-ṯīqāt, research by  Sobhi Al-Samrai, Kuwait, Al-Dār ul-Salafīyyah.
Ebn šahrāšūb, Moḥammad b. ʻAlī (1379), Manāqīb Āle Abīṭālīb, Qom, Našr-e ʻAllāmeh.
Ebn Ṭāvūs, Rāżī ul-Dīn ʻAlī b. Mūsā (1368), Faraǰ ul-Mahmoom fī Tarīḵ ūl-ʻUlamā ul-Noǰūm, Qom, Dār ul-ḏaḵāʼer.
Esfahānī, Abū al- Faraǰ (1415), Al-Aḡānī, Beirut, Dār ul-Eḥyā Al-Traṯ ul-ʻArabī.
Faryab, MohammadHosein (2015), "Examining the View of Imamiyyah Theologians on the Domain of the Imam's Knowledge on the Basis of Narrations", Theological Research, vol. 15, p. 27 - 44.
Ḥarrānī, b. šabīh (1404), Toḥaf ul-ʻOqūl, researched by Ali-Akbarghafari, Qom, ǰamīʻa Modressīn. 
Ḥīmyarī, ʻAbdollāh b. ǰaʻfar (1413), Qorb ul-Asnād, Qom, Al-Tarāṯ Institute.
Hosseinian Moghadam, Hossein (2015), " The role of imam sajjad in correction of falsification of prophet mohammad\'s tradition", Historical Researches, Year-8, Number 29.
ǰāḥīẓ (2002), Al-Bayān wa al-Tabyīn, researched by Ali Abu-Malham, Beirut: Al-Hīlāl Library.
Kašī, Moḥammad b. ʻUmar (1404), Iḵtīyār al-Maʻrīfat ul-Rīǰāl, Mahdi Rajaee's research, Qom, Āl-ul-Bayt Institute.
ḵaṭīb-Baḡdādī, A (1405), Al-Kīfayah fī Al-ʻElm ul-Rīwayah, Researched by Ahmad Omar Hashem, Beirut, Dār ul-Kītab ul-ʻArabī.
Koleīnī, Moḥammad b. Yaʻqūb (1362), Al-Kāfī, Tehran, Islamia.
Majidi, Nasir ul-Mahdi, (1400) "Educational and emotional sources of the knowledge of the Imams (a.s.)", Hadith Studies Journal, No. 11, pp. 89-107.
Maǰlesī, Moḥammad Bāqer (1363), Bīḥār ul-Anwār, Tehran, Islamia.
Masʻoūdī, ʻAlī b. Ḥosseīn (1388), Morūǰ ul-ḏahab wa Maʻādīn al-ǰohar, researched by Asad Dagher, Qom, Dar al-Hīǰrah.
Mazī, Yoūssef b. ʻAbd ul-Raḥman (1992), Tahzīb ul-Kamal, researched by Dr. Bashar Awad Maarouf, Beirut, Al-Rīsalah Institute.
Mofīd, Moḥammad b. Moḥammad b. Noʻmān (A. 1413), Taṣḥīḥ ul-Iʻtīqād, Qom, Moʼtamar ul-ʻĀlemī līl šeīḵ al-Mofīd.
Mofīd, Moḥammad b. Moḥammad b. Noʻmān (b. 1413), Awaʼīl ul-Maqqalāt, Qom. Moʼtamar ul-ʻĀlemī līl šeīḵ al-Mofīd
Mofīd, Moḥammad b. Moḥammad b. Noʻmān (c. 1413), al-Iršād fī Maʻrīfat Ḥoǰaǰ ullah Ali Ala al-ʻībād, Qom, Congress of šeīḵ al-Mofīd
Mofīd, Moḥammad b. Moḥammad b. Noʻmān (d. 1413), al-Iḵtīsas, edited by Ali Akbar Ghafari and Mahmoud Moharami, Qom, Moʼtamar ul-ʻĀlemī līl šeīḵ al-Mofīd
Monqarī, N (1404), Waqqaʻat ul-ṣīfīn, researched by Abdul Salam Mohammad Haroon, Cairo, Al-ʻArabīya Al-Hadīth Institute.
Moslīm b. Ḥaǰǰāǰ (N.d), al-ṣaḥīḥ, Beirut: Dār ul-Fīkr.
Motaqī-Hīndī, ʻAlī b. Ḥosseīm (1401) Kanzol-ʻOmmāl, researched by Bakri-Hayani, Beirut, Al-Rīsalah Institute.
Mozafari, Mohammad Haidar (2019), The Life of Prophets in the Narratives of Ahl al-Bayt, Qom, Dar al-Tahḏīb.
Mozaffar, Mohammad Hossein (2014) ʻElm ul-Imam, Najaf-Ashraf-Iraq, Al-Matbaʻat ul-Ḥaydarīya.
Mozaffar, Mohammad Reza (1370 AH), Beliefs of Al-Imamiyah, Al-Najaf Al-Ashraf.
Nadem, Eftekhari, Mohammad Hassan, Seyyed Mohammad (2014), "Sources of Imam's Knowledge of the Theologians of Qom and Baghdad", Shia Studies, Year 1, Volume 2.
Nadem, Mohammad Hasan (2013), "Imam's knowledge from the point of view of Amir al-Mo'minin in Nahj al-Balagha, criticism of the historical approach to Imam's knowledge", Imamate-Research, number 4.
Nadem, Mohammad Hasan (2014), "Theological Approaches of Hadithists and Theologians in Explaining the Sources of the Imam's Science", Imamiya Research Paper, No. 1.
Nadem, Mohammad Hassan (2013), "Imam's knowledge from the point of view of Commander of the Faithful, peace be upon him, with an emphasis on Nahj al-Balagha", Imamate-Research Quarterly, Year 4, Number Four.
Naǰāšī, Aḥmad b. ʻAlī (1365), al-Rīǰāl, research of Musa Shabiri Zanjani, Qom, ǰāmīʻat ul-Modaresīn-fī al-Ḥūza al-ʻElmīya.
Naseri, Tahere, Valvi, Alimohammed (2014), " An analitic approach to the reaction of infallible Imams toward the exaggeration in Imamat", History of Islam and Iran, No. 27.
Nīsāʼī, Aḥmad (1348), Sonan ul-Kabīr, Beirut: Dār ul-Fīkr.
Panahlo, Emran, Ehteshaminiya, Mohsen, Talib-Tash, Abdul Majid (1400), " Sources and Scope of Imam's Knowledge in "Mashareq Anwar al-Yaqin Bursi", Aineh-Maarift magazine, 1400, p. 99- 126.
Rāżī, M (1374), Naḥǰ ul-Balaḡa, Researched by Sobhi Saleh, Beirut, Dār al-Fīkr ul-ʻArabī.
 Rāzī, M (1420), al-Tafsīr ul-Kabīr, Beirut, Dār al-Ihīya al-Taraṯ ul-ʻArabī.
 Safar, Moḥammad b. Hasan (1404), Baṣāʼīr ul-Daraǰāt, Ayatollah al-Marʻaṣī al-Najafi, Qom.
Samʻanī, ʻAbd ul-Karīm b. Moḥammad (1382), Al-Ansāb, 13 vol., Maṭbaʻat ul-Maǰlīs, Ottoman Encyclopaedia: India-Hyderabad.
Sobhani, Seyyed Mohammad Jaafar (2015), Sources of Knowledge of Shia Imams, Qom, Hajj va Zīyārat Research.
Ṭabarī, Moḥammad b. ǰarīr (1412), ǰāmīʻ ul-Bayān, Beirut, Dār al-Maʻrīfa.
Ṭabarī, Moḥammad b. ǰarīr (N.d) Al-Montaḵab Mīn Zeīl ul-Mazīl, Beirut: Līl-Maṭbūʻāt.
Ṭabarsī, Fażl b. Ḥassan, (1372), Maǰmaʻ ul-Bayān, Researched by Mohammad Javad-Balaghi, Tehran, Nasser Khosrow Publications.
ṯaqafī, Ebrāhīm b. Hīlāl (1410), Al-Ḡārāt, Qom, Dār ul-Kītāb.
Tayebi, Nahid (2016), "Recovering the reports of Al-Maghazi's book in Qomi's interpretation", Society's Qur'anic Studies Journal, No. 123, pp. 105-130.
Ṭoūsī Moḥammad b. Ḥasan (1406), Al-Iqtīṣād fīma Yataʻalīq Bī al-Eʻtīqād, Beirut, Dār-ul-Ażwa.
Ṭoūsī, Abū Jaʻfar Mohammad (1364), Tahḏīb ul-Aḥkām, Researched by Seyyed Ḥasan Al-Mousavi Al-Khorsan, Tehran, Dār ul-Kītab ul-Islamī.
Ṭoūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1362), Tamhīd ul-Uṣūl fī ʻElm ul-Kalam, Edited by Abd al-Mohsen Mishkowa Al-Dini, Tehran, University of Tehran.
Ṭoūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1380), Al-Amalī, Tehran Dār ul-Kītab ul-Islamīya.
Ṭoūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1382), Talḵīṣ Al-šāfī, Hossein Bahrul Uloom, Qom, Al-Moḥebeen Publications.
Ṭoūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1411), Al-Ḡaībah, Qom. Dār ul-Maʻrīft ul-Islamīyya.
Ṭoūsī, Moḥammad b. Ḥasan (1420), Fīhrīst Kotob ul-šīʻa, Seyyed Abd al-Aziz Tabatabai, Qom, Tabatabai School.
Ṭoūsī, Naṣīr ul-Dīn (1405), Rīsalah-ul-Imamah, Beirut, Dār-ul-Ażwa.
Zaidi Seyyed Mohammad Mahdi (2015), "Sources of Imam's Knowledge from the Point of View of Qom Theological Seminary", Imamate Research Journal, No. 20, pp. 63 to 84.
Zamaḵšarī, M (1412), Rabīʻ-ul-Abrār wa Noṣūṣ-ul-Aḵyār, Researched by Abd al-Amir al-Mahna, Beirut, Al-Ālamī Institute.
Zeidan, Jerji (N.d), Tarīḵ ul-Adab ul-Loḡaht ul-ʻArabīya, Egypt, Dār ul-Hīlāl.