نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران
چکیده
جایگاه برجستۀ خواجه نصیرالدین طوسی در میان «اسماعیلیه» و نیز تقرب و نفوذ وی نزد «مغول‌ها» در ایران، این دیدگاه را پیش آورده که خواجه در این حکومت‌ها، به مقام «وزارت» منصوب شده است و رواج این دیدگاه تا آنجا پیش رفته که در میان شماری از پژوهشگران به‌عنوان گزاره‌ای قطعی انگاشته شده است؛ اما بررسی‌ها این دیدگاه را تأیید نمی‌کند؛ بنابراین پرسش این پژوهش آن است که مستنداتِ گزارۀ تاریخیِ «وزیر»بودن خواجه نصیرالدین چیست. چنین می‌نماید که برای دیدگاه یادشده منابع و مستندات موثق و معتبری در دست نیست و آنچه گفته شده بر پایۀ منابعی در این زمینه است که نویسندگان آن‌ها آگاهی دقیقی نداشته یا از روی ملاحظاتی خاص خواجه را وزیر اسماعیلیه و مغول خوانده‌اند. این پژوهش به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و باهدف ارزیابی گزاره‌ای مطرح دربارۀ زندگانی خواجه نصیرالدین، انجام شده و نشان می‌دهد که خواجه، افزون‌بر نفوذی که نزد فرمانروایان اسماعیلیه و سپس مغول داشت و نیز جدا از اینکه به‌طور مشخص برخی مناصب ازجمله سرپرستی «اوقاف ممالک» ایلخانی را در دست داشت، هیچ‌گاه مسئولیت «وزارت» (به‌معنای فنی و تخصصی آن) را در دست نداشته است. هرچند این نکته را نمی‌توان از نظر دور داشت که به‌دلیل اینکه خواجه از مقربان ایلخانان بوده، فراتر از امور اوقاف در حکمرانی مغول در ایران تأثیر و نفوذ داشته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Was Khwaja Nasiruddin Tusi a minister?
نویسنده [English]
- Yazdan Farrokhi
Associate professor of History Department, Payame Noor University, Tehran, Iran:
چکیده [English]
The prominent position of Khwaja Nasir al-Din Tusi among the Ismailis and his proximity and influence with the Mongols in Iran have led to the view that Khwaja was appointed "minister" in these governments, and the prevalence of this view has gone so far that it has been regarded as a definite statement by a number of scholars; but the verifications do not confirm this view". It seems that there are no credible and reliable sources and documents for the said viewpoint and that what has been said is based on sources in this field that the authors did not know in detail, or that they referred to Khajah as an Ismaili and Mongol vizier for special considerations. This study was conducted in a descriptive and analytical method with the aim of evaluating a statement about the life of Khwaja Nasir al-Din, and it shows that Khwaja, apart from the influence he had with the Ismaili rulers and then with the Mongols, and apart from the fact that he held certain positions, including the leadership of the ilkhan "Awqaf Mamalik" in his hands, never held the responsibility of a "ministry' (in its technical and specialized sense). However, one cannot overlook the fact that Khwaja was a close relative of the Ilkhans and, apart from the foundations, also had influence on Mongol rule in Iran.
کلیدواژه‌ها [English]
- Khwaja Nasir al-Din Tusi
- Ismailia
- Mongol Ilkhans
- Administrative position
- Vizier
آق‌سرایی، محمود (1362) تاریخ سلاجقه یا مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، تهران: اساطیر.
ابن‌تیمیه، احمدبن‌عبدالحلیم (1408) الفتاوى الکبرى لابن تیمیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عبری، ابوالفرج یوحنّا مارغریغوریوس (1992) تاریخ مختصر الدول، انطون صالحانى الیسوعى، بیروت، دار الشرق.
ابن‌عبری، ابوالفرج یوحنّا مارغریغوریوس (1377) تاریخ مختصر الدول، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی‌بن‌طباطبا (1317ق) الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، قاهره: شرکه طبع الکتب العربیه.
ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی‌بن‌طباطبا (1367) تاریخ فخری: در آداب ملک‌داری و حکومت‌های اسلامی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن‌فوطی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1381) الحوادث الجامعه، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‌قیم جوزیه، ابی‌عبدالله محمد(1432) اغاثه اللهفان فی مصاید الشیطان، به‌تصحیح محمدعزیر شمس و مصطفى‌بن‌سعید ایتیم، جده: مجمع الفقه الاسلامی.
اشپولر، برتولد (1382) تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران: علمی فرهنگی.
اقبال آشتیانی، عباس (1380) تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، تهران: نامک.
الویری، محسن (1399) تاریخ اجتماعی شیعیان: مفاهیم و کلیات، قم و تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، انتشارات سمت و پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم‌انسانی.
برجی، یعقوب‌علی (1380) «سیر تاریخی نظریه ولایت فقیه»، اندیشۀ صادق، 2(4و3)، 112-93.
پورداود، ابراهیم و دارمستتر، جیمز (1394) اوستا: ویسپرد، خرداوستا، وندیداد؛ نامۀ زرتشت، جلد4، تهران: نگاه.
تویسرکانی، قاسم (1336) «کارهای سیاسی خواجه نصیرالدین و هدف وی»، در یادنامۀ خواجه نصیرالدین طوسی، جلد1، تهران: دانشگاه تهران، 219-204.
جهشیاری، محمدبن‌عبدوس (1348) کتاب الوزرا و الکتاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران: بی‌نا.
خسروبیگی، هوشنگ؛ فرخی، یزدان (1391) «پژوهشی دربارۀ سیف‌الدین بیتکچی دیوان‌سالار مسلمان دورۀ هلاکو )آخرین کارگزار الوس جوچی در ایران)»، پژوهشنامۀ تاریخ اسلام، 2(8)، 81-61.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام الدین (1355) دستورالوزرا، به‌تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال.
دفتری، فرهاد (1391) «نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان دورۀ الموت»، ترجمۀ فاطمه رحیمی، در استاد بشر: پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم، زیرنظر حسین معصومی همدانی و محمدجواد انواری، تهران: میراث مکتوب، 64- 53.
ذهبی، شمس‌الدین محمدبن‌احمد (1413) تاریخ الاسلام، به‌تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت: دارالکتاب العربى.
رحیم‌لو، یوسف (1370) «ابن‌فوطی»، در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد4، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 427-422.
صاییلی، آیدین (1336) «خواجه نصیر طوسی و رصدخانۀ مراغه»، در یادنامۀ خواجه نصیرالدین طوسی، جلد1، تهران: دانشگاه تهران، 75- 59.
طباطبایی، سیدجواد (1388) «خواجه نظام‌الملک طوسی»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، جلد3، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 81- 78.
طباطبایی، سیدجواد (1391) «خواجه نصیر طوسى و فهم «اغراضِ» «حکمت عملى» یونانى»، در استاد بشر: پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم، زیرنظر حسین معصومی همدانی و محمدجواد انواری، تهران: میراث مکتوب، 258- 237.
عقیلی، سیف‌الدین حاجی نظام (1364) آثار الوزرا، به‌تصحیح میرجلال‌الدین ارموی، تهران: اطلاعات.
علامه حلی، جمال‌الدین حسن (1988) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
عودی، ستار (1395) «هندوشاه نخجوانی»، در دانشنامۀ ادب فارسی، جلد6، زیرنظر اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 805- 801.
فرحات، هانی نعمان (1389) اندیشههاى فلسفى و کلامى خواجه‌نصیرالدین طوسى، ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران: میراث مکتوب.
قزوینی، محمد (1382) «مقدمه بر تاریخ جهانگشای جوینی، در تاریخ جهانگشای جوینی، به‌تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
کرمانی، ناصرالدین منشی (1364) نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، به‌تصحیح میر جلال‌الدین حسینی، تهران: اطلاعات.
کشاوری، الهام (1398) «مطالعۀ تطبیقی حامیان هنری دوره‌های ایلخانی و تیموری»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، (23)، 44- 33.
کوثری، مسعود (1390) «هنر شیعی در ایران»، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، 3(1) 36- 7.
محمدی ملایری، محمد (1382) تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: توس.
مدرس‌رضوی، محمدتقی (1348) مقدمه بر تنسوخ نامه ایلخانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مدرس‌رضوی، محمدتقی (1354) احوال و آثار قدوه محققین و سلطان حکما و متکلمین استاد بشر و عقل حادی عشر ابوجعفر محمدبن‌محمدبن‌حسن طوسی ملقب به نصیرالدین، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مدرسی، محمد (1379) سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن (بی‌تا) التنبیه و الاشراف، به‌تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوى، القاهره: دار الصاوی.
مسعودی، ابوالحسن (1365) التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی.
مفتی مرادآبادی، محمدسعدالله (1389) معیارالاشعار و میزانالافکار فى شرح معیارالاشعار، به‌تصحیح محمد فشارکی، تهران: میراث مکتوب.
نخجوانی، هندوشاه‌بن‌سنجر (1313) تجارب السلف: در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، به‌تصحیح عباس اقبال، تهران: فردین.
نصر، سیدحسین (1390) «گفت‌وگو با سیدحسین نصر»، گزارش میراث، (45)، 79-81.
نصیرالدین طوسی، محمد (1373) اوصاف الاشراف، به‌تصحیح سیدمهدى شمس‌الدین، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
نصیرالدین طوسی، محمد (1382) «ذیل خواجه نصیر طوسی بر جهانگشای جوینی» در تاریخ جهانگشای جوینی، به‌تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
وصاف، عبدالله‌بن‌فضل‌الله شیرازی (1338ق) تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
وو، پی‌نن‌رشید (1368) سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق، مشهد: آستان قدس رضوی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1381) جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان و فاطمیان) به‌تصحیح محمدتقى دانش‌پژوه و محمد مدرسى، تهران: میراث مکتوب.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1394) جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی)، به‌تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: میراث مکتوب.
-Aigle, Denise, 2007, “The Mongol Invasions of Bilād al-Shām by Ghāzān Khān and Ibn Taymīyah’s Three 'Anti-Mongol' Fatwas”, MSR XI. 2, p 89-120.
-Aigle, Denise, 2008, “Iran under Mongol domination: The effectiveness and failings of a dual administrative system”, Bulletin d’études orientales, Numéro Supplément, LVII, pp. 65-77.
-Bosworth, C. Edmund, 2003, “HENDUŠĀH B. SANJAR”, Encyclopædia Iranica, Vol. XII, Fasc. 2, pp. 181-182; available online at https://www.iranicaonline.org/articles/hendusah-b-sanjar (accessed on 22 March, 2012).
-Daftari, Farhad, 2005, Ismailis in Medieval Muslim Societies, New York & London: B.Tauris & Co Ltd.
-Hamid Dabashi, 1996a, “Khwājah Naṣir al-Din Ṭusi: The Philosopher/Vizier and the Intellectual Climate of His Times,” in Seyyed Hissein Nasr and Oliver Leaman, eds., History of Islamic Philosophy, 2 vols, London and New York, I, pp. 527-84.
-Hamid Dabashi, 1996b, “The Philosopher/Vizier Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī and the Ismaʿilis,” in Farhad Daftary, ed., Medieval Ismaʿili History and Thought, Cambridge, pp. 231-45.
-Lambton, A.K.S,1988, Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, London: I. B. Tauris.
-Lambton, A.KS, 2002, “Wazir: II, In Persia”, Encyclopedia Of Islam, Leiden: Brill, Vol. XI, p. 192-194.
- Lane, George E, 2003, Early Mongol rule in thirteenth-century Iran: a Persian renaissance, New York: Taylor & Francis e-Library.
- Lane, George E, 2009, “JOVAYNI, ʿALĀʾ-AL-DIN”, Encyclopedia Iranica, XV/1, p. 63-68, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/jovayni-ala-al-din (accessed on 30 December 2012).
- Lane, George E, 2018, “ṬUSI, NAṢIR-AL-DIN,” Encyclopedia Iranica, online edition, 2018, available at http://www.iranicaonline.org/articles/tusi-nasir-al-din-bio (accessed on 19 April 2018).
-Minivi, M & Minorsky, V, 1940, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10, No. 3, pp. 755-789.
-Morgan, David, 1994, “DASTŪR AL-KĀTEB FĪ TAʿYĪN AL-MARĀTEB”, Encyclopedia Iranica, Vol. VII, Fasc. 2, pp. 113-114, online edition, available at https://www.iranicaonline.org/articles/dastur-al-kateb (accessed on November 18, 2011).
- Rizvi. Sajjad, 2013, "al-Tusi, Nasir al-Din", in The Princeton encyclopedia of Islamic political thought, edited by Gerhard Bowering, associate editors Patricia Crone & et al, Princeton: Princeton university press, p 570-571.
-Wu, Pai-nan Rashid, 1974, The Fall of Baghdad and the Mongol Rule in Al-Iraq, 1258-1335, A dissertation submitted to the faculty of the University of Utah in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Department of History University of Utah.
-Zaman, M.Q, 2002, "WAZIR, Etymology ", Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, Vol. XI, p 185-188.
ʻAllāme Ḥelli, ĵ(1988) Kašf ul-Morād fī šarḥ-e taǰrīd ul-Eʻteqād, Beirut: Mo’asesāt ul-ʻElmī līl-Maṭbū‘āt. [In Arabic]
Alwiri, M(2020) Social History of Shiites: Concepts and Generalities,, Qom va Tehran: Pažuhešgāh-e Ḥowze va Dānešgāh. [In Persian]
ʻAqīlī, S(1985) Āṯār ul-wozarā, edited by M. Ormavi, Tehran: Eṭelāʻāt. [In Persian]
Agh Saraei, M(1983) Tārīḵ-e Salāǰīqa Yā Masamīrt ul-Aḵbār wa al-Masayerat ul-Aḵyār, Tehrān: Asāṭīr.
Borji, Y(2001), "Historical course of the theory of religious authority", Andišey e ṣādeq, Vol 2&3,p93-112.
Daftari, F(2012) "Naṣīr- ul-Dīn-e Tūsī va dorey-e Alamūt", Trans. F. Raḥimi, Pažuheš hāee dar zendegi, ruzegār, falsafe va elm, H. Masumi va M. Anvari, Tehran: Mirāțe maktub, p 53-64.
Dahabi, Sh(1992) History of Islam, edited by Omar Abd-al-salām Todmari, Beirut: Dār ul-ketāb al-ʻArabī.
Ebn ʻEbrī, A(1992) Tārīḵ-e Moḵtaṣar al-dowal, edited by A.S. Al-yasowʻi, Beirut: Dār ul-šarq.
Ebn ʻEbrī, A(1998) Tārīḵ-e Moḵtaṣar al-dowal, trans. A. Āyatī, Tehran: ‘Elmī-Farhangī.
Ebn Fowatī, K(2002) Al-Ḥawādīṯ al-ǰāmīʻa, , trans A. Āyati, Tehran: Anǰoman- e Āṯār va Mafāḵer-e Farhangi.
Ebn Qayem e ǰozīya(2010) Eḡāṯat ul-lahfān fī Maṣāyed ul-šaytān, edited by M. Musţafa, Jeddah: Maǰmaʻ al-fīqh al-Islāmī.
Ebn Taymīyya, A(1987) Al-Fatāwī al-kobrā lī-Ebn-e Taymīyya, Beirut: Dār ul-kotob ul-‘Elmīya.
Ebn Teqtaqā, M(1988) Al-faḵrī fī Ādāb ul-Solṭānīya wa al-dowal ul-Īslamīya, Tehran: ‘Elmī-Farhangī.
Ebn Teqtaqā, M(1899) Al-faḵrī fī Ādāb ul-Solṭānīya wa al-dowal ul-Īslamīya, Cairo: Šarīka ṭabʻ ul-kotob ul-‘Arabīya.
Eqbal e Ashtiyani, Abbas(2001) History of Mongol and early Timurid times, Tehran: Nāmak.
Spuler, Bertold (2003) Die Mongolen in Iran:politik, verwaltung und kultur der Iichanzeit 1220 - 1350, Tehran: ‘Elmī-Farhangī.
Farhat, Hani (2010) Philosophical and Theological Thoughts of Khwaja Nasiruddin Tosi, translated by Gholamreza Jamshidenjad, Tehran: Mīrāṯe Maktūb.
Hamedāni, R(2002) ǰāme‘ ul-Tawārīḵ, edited by M.T Daneshpazhuh va M. Modaresi, Tehran: Mīrāṯe Maktūb.
Hamedāni, R(2015) ) ǰāme‘ ul-Tawārīḵ, edited by M.Roshan va M. Musavi, Tehran: Mīrāṯe Maktūb.
Ḵāndmīr, Ḡ(1976) Dastūr ul-Wozarā, edited by S. Nafisi, Tehran: Eqbāl.
Kermāni, N(1985) Nasā’īm ul-Asḥār mīn laṭā’īm ul-Aḵbār, edited by Mir Jalaledin Hosseini, Tehran, Eṭelā‘āt.
Keshavari, E(2019) "A Comparative Study of the Most Widely Used Themes of Painting in Ilkhanid and Timurid Illustrated Manuscripts ", Pažuheš dar honar va ʻOlum e Ensāni, Esfand, vol. 23, p 31-44.
Kosari, M(2011) "THE SHIITE ART IN IRAN ", SOCIOLOGICAL JOURNAL OF ART AND LITERATURE, year 3, no. 1, p 7-36.
Khosrobeigi, H & Farrokhi. Y(2012) a research on Seifuddin Bitekchi, the Muslim dictator of the Holocaust period (the last agent of Elus Jochi in Iran), Islamic History Research Journal, 2nd year, 8th issue, winter, pp. 61-81.
Mohammadi, Malayeri(2003) Iran's history and culture during the transition from the Sassanid era to the Islamic era, Tehran: Tūs.
Masʻudī, A(n.d) Al-Tanbih wa al-Ešrāf, edited by Abdolah Islmaeil, Cairo: Dār ul-ṣāvī.
Masʻudī, A(1986) Al-Tanbih wa al-Ešrāf, translated by Abolqasem Payandeh, Tehran: ‘Elmī Farhangī.
Mofti Moradabadi, M(2010) Me‘yār ul-Aš‘ār wa Mīzān ul-Afkār fī šarḥ-e Me‘yār ul-Aš‘ār, edited by M. Fesharaki, Tehran: Mīrāṯe Maktūb.
Naḵǰavānī, H(1934) Taǰārīb ul-Salaf: Dar Tavarīḵ-e ḵolafā va Vozarā-ye Īšān, edited by Abbas e Eqbal, Tehran: Fardīn.
Nasr, S. H(2011) "Conversation with Seyed Hossein Nasr", Heritage Report, No. 45, Khordad and Tir, pp. 79-81.
Naṣir ul-Dīn Tūsī, M(1994) Oṣāf ūl-ašrāf, edited by S.M.shams al-Dini, Tehran: Sāzmān-e čāp va Entešārāt-e Vezārat-e eršād e Islāmi.
Naṣir ul-Dīn Tūsī, M(2003) "Ḏeyl Naṣir- ul-Dīn Tūsī bar ǰahān Gošāye ǰoveynī", dar Tārīḵ e ǰahāngošā -ye ǰoveynī edited by M. Qazvini, Tehran: Donyāye ketāb.
Oudi, S(2016) "Hendušāh-e Naḵǰavānī", Dānešnāme ye Zabān va Adab e Fārsī, Tehran: Farhangestān-e Zabān va Adab e Fārsī, vol.6, p801-805.
Purdavowd, E & Darmesteter, James (2015) Avestā, Tehran: Negāh.
Rahimlu,Y(1991) "Ebn e Fowati",the Great Islamic Encyclopedia, edited by K.M.Bojnurdi, Tehrān: Bonyāde Dāyeratol Maʻārefe Bozorg e Islami, vol. 4, p.422-427.
Sayyli,A(1957) "Ḵāǰe Naṣīr-e Tūsī va Raṣad ḵān-e ye Marāḡe", dar Yādnāme ye Ḵāǰe Naṣīr al-Ddīn e Tūsī, Tehran: University of Tehran, vol. 1, p 59-75.
Tabatabaei, S(2009) "Ḵāǰe Naṣīr ul-molk-e Tūsī ", Dāneṣnāme ye Zabān va Adab-e Fārsi, Tehran: Farhangestān-e Zabān va Adāb-e Fārsī, vol. 3, p 78-81.
Tabatabaei, S(2012) "Ḵāǰe Naṣīr-e Tūsī va Fahm-e Aḡrāž-e Ḥekmat-e ʻAmalī-e yūnānī", dar Ostād-e baṣar: Pažuheš hā’ī dar Zendegī, Ruzegār, falsafe va elm, edited by H. Masumi va M. Anvari, Tehran: Mīrāṯe Maktūb, p237-258.
Towserkani, Q(1957) "Khwaja Nasiruddin's political works and his goal", in the memoirs of Khaja Nasiruddin Tusi, Tehran: University of Tehran, vol.1, pp. 204 to 219.
Vaṣṣāf, ʻA(1959) Taǰzīyat ul-Amṣār va Tazǰīyat ul-Aʻṣār, Tehran: Ketābḵāne-ye Ebn Sīnā.
Wu, P.R(1989), The fall of Baghdad and the rule of the Mongols in Iraq, Mashhad: Āstān-e Qods-e Rażavī.
-Aigle, Denise, 2007, “The Mongol Invasions of Bilād al-Shām by Ghāzān Khān and Ibn Taymīyah’s Three 'Anti-Mongol' Fatwas”, MSR XI. 2, p 89-120.
-Aigle, Denise, 2008, “Iran under Mongol domination: The effectiveness and failings of a dual administrative system”, Bulletin d’études orientales, Numéro Supplément, LVII, pp. 65-77.
-Bosworth, C. Edmund, 2003, “HENDUŠĀH B. SANJAR”, Encyclopædia Iranica, Vol. XII, Fasc. 2, pp. 181-182; available online at https://www.iranicaonline.org/articles/hendusah-b-sanjar (accessed on 22 March, 2012).
-Daftari, Farhad, 2005, Ismailis in Medieval Muslim Societies, New York & London: B.Tauris & Co Ltd.
-Hamid Dabashi, 1996a, “Khwājah Naṣir al-Din Ṭusi: The Philosopher/Vizier and the Intellectual Climate of His Times,” in Seyyed Hissein Nasr and Oliver Leaman, eds., History of Islamic Philosophy, 2 vols, London and New York, I, pp. 527-84.
-Hamid Dabashi, 1996b, “The Philosopher/Vizier Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī and the Ismaʿilis,” in Farhad Daftary, ed., Medieval Ismaʿili History and Thought, Cambridge, pp. 231-45.
-Lambton, A.K.S,1988, Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, London: I. B. Tauris.
-Lambton, A.KS, 2002, “Wazir: II, In Persia”, Encyclopedia Of Islam, Leiden: Brill, Vol. XI, p. 192-194.
- Lane, George E, 2003, Early Mongol rule in thirteenth-century Iran: a Persian renaissance, New York: Taylor & Francis e-Library.
- Lane, George E, 2009, “JOVAYNI, ʿALĀʾ-AL-DIN”, Encyclopedia Iranica, XV/1, p. 63-68, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/jovayni-ala-al-din (accessed on 30 December 2012).
- Lane, George E, 2018, “ṬUSI, NAṢIR-AL-DIN,” Encyclopedia Iranica, online edition, 2018, available at http://www.iranicaonline.org/articles/tusi-nasir-al-din-bio (accessed on 19 April 2018).
-Minivi, M & Minorsky, V, 1940, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10, No. 3, pp. 755-789.
-Morgan, David, 1994, “DASTŪR AL-KĀTEB FĪ TAʿYĪN AL-MARĀTEB”, Encyclopedia Iranica, Vol. VII, Fasc. 2, pp. 113-114, online edition, available at https://www.iranicaonline.org/articles/dastur-al-kateb (accessed on November 18, 2011).
- Rizvi. Sajjad, 2013, "al-Tusi, Nasir al-Din", in The Princeton encyclopedia of Islamic political thought, edited by Gerhard Bowering, associate editors Patricia Crone & et al, Princeton: Princeton university press, p 570-571.
-Wu, Pai-nan Rashid, 1974, The Fall of Baghdad and the Mongol Rule in Al-Iraq, 1258-1335, A dissertation submitted to the faculty of the University of Utah in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Department of History University of Utah.
-Zaman, M.Q, 2002, "WAZIR, Etymology ", Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, Vol. XI, p 185-188.
)