نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه آسیای صغیر و بالکان، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ایران
چکیده
جزیرۀ کرت بین سال‌های 1080-1054ق/ 1669-1644م به‌دست عثمانی‌ها فتح شد. طی مدت نسبتاً کوتاهی بعد از این فتح، جمعیت عظیمی از مسلمانان در جزیره شکل گرفت. مسلمانان که در ابتدا از موقعیت بهتری در مقایسه با مسیحیان جزیره برخوردار بودند، بعد از آغاز جنبش‌های استقلال‌طلبانۀ مسیحیانِ کرت در سال 1236ق/ 1821م در شرایط دشواری قرار گرفتند. مسئلۀ پژوهش حاضر بررسیِ منشأ و چگونگی شکل‌گیری این جمعیت عظیم مسلمان طی مدت زمان کوتاه و نیز سرنوشت آنان بعد از آغاز جنبش‌های استقلال‌طلبانه در جزیره است. این پژوهش با تکیه بر منابع دست اول در دسترس و با رویکرد توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این سؤال است که جمعیت عظیم مسلمان کرت چگونه شکل گرفت و این جمعیت عظیم بعد از آغاز جنبش‌های استقلال‌طلبانه در جزیره و تضعیف قدرت دولت عثمانی در جزیره چه سرنوشتی یافت. یافته‌های پژوهش نشان داد بخش بزرگی از جمعیتِ مسلمان جزیره، مردمان یونانیِ محلی جزیره بودند که از آغاز فتوح عثمانی‌ها در کرت، به‌صورت گروهی و فردی به اسلام گرویده بودند. این مسلمانان بعد از آغاز جنبش جدایی‌طلبانه در کرت، به‌ویژه از اوایل سدۀ چهاردهم قمری/ اواخر سدۀ نوزدهم میلادی، یعنی هم‌زمان با تضعیف هرچه بیشتر قدرت دولت عثمانی در جزیره، با هجوم و حملات مسیحیان جزیره مواجه شدند و اموالشان اغلب غارت یا تخریب شد. مسلمانان با سخت‌ترشدن شرایط زندگی ناچار شدند گروه گروه جزیره را ترک کنند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Muslims of Crete island during the period of Ottoman rule, origin and destiny
نویسنده [English]
- Shahnaz Jangjou Gholenji
Assistant Professor of the Department of Asia Minor and Balkan, Encyclopedia of the world of Islam,Tehran, Iran
چکیده [English]
The island of Crete was conquered by the Ottomans between 1644-1669 AD/1054-1080 AH. In a relatively short time after this conquest, there were a large number of Muslims on the island of Crete. This Muslim population, which initially had a relatively better position compared to the Christians of the island, was put in a difficult position after the beginning of the independence movements of the Christians of the island in 1821 AD/1326 AD. The main topic of this research is the study of the origin of the Muslim population of the island, the emergence of a large Muslim population in a relatively short period of time and its fate after the beginning of the independence movements on the island. Based on available first-hand sources and with a descriptive analytical approach, this research attempts to answer the question of how the large Muslim population of Crete emerged and what was the fate of this large population after the beginning of the independence movements and the weakening of the Ottoman government’s power on the island. The results of the study showed that a large part of the island's Muslim population were the natives of the island who converted to Islam as a group and individually since the beginning of the Ottoman conquests on Crete. After the beginning of the independence movement in Crete, especially from the end of the nineteenth/beginning of the fourteenth century, i.e. simultaneously with the weakening of the power of the Ottoman government, these Muslims were attacked by Christian Greeks and their property was often looted or destroyed. The Muslims were forced to leave the island as living conditions became increasingly difficult.
کلیدواژه‌ها [English]
- Crete
- Ottoman government
- Muslim Greeks
- Cretan Greeks
- Migration
جودت، احمد (1309) تاریخ جودت، استانبول: مطبعۀ عثمانیه.
حاجی‌خلیفه، مصطفی‌‌بن‌عبدالله (1141) تحفه‌الکبار فی اسفار البحار، استانبول: مطبعۀ ابراهیم متفرقه.
حکایت عزیمت سفر قندیه، در:
Hikâyet-i azîmet-i sefer-i Kandiye (1988), (Yüksek lisans tezi), ed. Nuri Adıyeke, Ege üniversitesi, Sosyal bilimler enstitüsü, İzmir.
دستور (1336) ترتیب ثانی، جلد7، استانبول: مطبعۀ عامره.
راشد، محمد افندی (1282) تاریخ راشد، استانبول: مطبعۀ عامره.
سالنامۀ ولایت گرید (1292) بی‌‌نا: بی‌‌جا.
سالنامۀ ولایت گرید (1293) بی‌‌نا: مطبعۀ ولایت کرید.
سامی، شمس‌‌الدین (1314) قاموس‌‌الاعلام، جلد5، استانبول: چاپ مهران.
سلاحدار فندقلیلی، محمدآغا (1928) سلاحدار تاریخی: برنجی جلد (1094- 1065)، استانبول: چاپ احمد رفیق.
قوپاسی، آندریا (1315) «گریدک احوال عمومیه و تاریخیه‌‌سی»، مجموعه ابوالضیا، 18(65).
گرید اختلالی (اخیراً کرید جزیرۀ سنده سرزدۀ ساحۀ ظهور اولان اختلاله دائر اوراق مهمه‌‌یی و پارسده فرانسزجه طبع و نشر اولنان رساله‌‌نک ترجمه‌‌سنی شاملدر) (1314) حانیه.
نعیما، مصطفی (1283-1281) تاریخ نعیما، استانبول: مطبعۀ عامره.
آهنگ (7 ذی‌الحجۀ 1314) 27 نیسان 1313 سنۀ مالیه، سال3، شمارۀ 229.
به‌به روحی (8 شوال 1315) سال1، شمارۀ2.
خدمت (29 ذیحجه 1314) سال11، شمارۀ 1087.
طنین (15 محرم 1342) سال16، شمارۀ313.
طنین (16 محرم 1342) سال16، شمارۀ314.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2005), “Crete in the Ottoman administration before the population exchange”, Common Cultural Heritage, The Foundation of Lausanne Treaty Emigrants, 18-24 September 2004 Crete, LMV.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (1993), “Girit’in Mehmet Ali Paşa yönetimindeki durumuna dair bir rapor”, Türk tarih belgeleri dergisi, vol. 15, no. 19, Ankara.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2005), “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) şeriye sicillerine göre ihtida hareketleri ve Gitit’te etnik dönüşüm”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 9-13 Eylül 2002, Ankara, vol. 2, part, 1, Ankara.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2018), “Osmanlı egemeriliği'nde Girit müslümanlarının kültürel bellek kimlik serencamı”, Adalarda Türk-İslam Kültürü, ed. İsmail Güleç and Oğuz Karakartal, Lefkoşa: Kısbü.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (1991), “Türk basınında Girit’in Yunanistan’a katılması 1908-1913”, Cağdaş Türkiye tarihi araştırmaları dergisi, vol. 1, no. 1.
Adıyeke, Ayşe Nükhet and Adıyeke, Nuri (2000), “Yunan isyanı sırasında Girit’te irtidad olayları”, Kebîkçe, no. 10.
Adıyeke, Nuri (2002), “Girit seferine konulan nokta: Kandiye'nin fethi ve psikolojik sonuçları”, XIII. Uluslararası Türk tarih kongresi, 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, vol. 3, part. 1, Ankara.
Adıyeke, Nuri (2003), “Girit'te Cemaatler arası evlilikler”, Kebikçe, no. 16.
Adıyeke, Nuri (2014), “Girit'te Osmanlı yönetiminin kurulması, gündelik yaşam, toplumsal ilişkiler ve kimlik şekillenmesi”, Osmanlı idaresinde Girit ve Girit müslümanları, ed. Ali Ibrahim Bekraki and Wassim Bekraki, Trablus, Ulinnoha Derneği yayınları.
Anderson, Frank Maloy and Hershey, Amos Shartle (1918), handbook for the diplomatic history of Europe, Asia, and Africa 1870–1914, Washington.
Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi (1995), vol. 1: Balkanlar'da Yunan mezâlimi, Ankara.
Aydın, Meltem (2013/ 2), "Girit'in fethiyle ilgili yeni bir eser ''Tarih-i Sefer Ve Feth-i Kandiye", Doğu araştırmaları, no. 12.
Barkan, Ömer Lütfi, "Osmanlı imparatorluğunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, vol. 11, no. 1-4, (Ekim 1949- Temmuz 1950); idim, vol. 13, no.1-4, (1952); idim, vol. 15, no. 1-4.
Berard, Victor (1900), Les affaires de Créte, Paris.
Beyoğlu, Süleyman (2000), “Girit göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü İncelemeleri dergisi, no. 2.
Bierman, Irene A. (1991), "The Ottomanization of Crete", in The Ottoman city and its parts urban structure and social order, ed. Irene A. Bierman and et al, New York.
Çelik, Rüştü (2009), “1898 Kandiye olayları sonrasında Girit`ten Mersin sancağı`na göçler (1898-1907)”, yüksek lisans tezi, Mersin üniversitesi, sosyal bilimler dalı.
Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, Paris 1892, vol. I;
Dawkins. R. M., (1933), “The Crypto–Christians of Turkey”, Byzantion, vol. 8, no. 1.
Dakin, Douglas (1972), The Unification of Greece, 1770–1923, New York: Martin's Press.
Detorakis, Theocharis E. (1994), History of Crete, tr. John C. Davis, Iraklion.
Dimitriadis, Vassilis (2007), “Conflicts of interests in Crete, between local Muslims and the central government in Istanbul during the Greek War of Independence, 1821-28” Ottoman rule and the Balkans, 1760-1850: Conflict, Transformation, Adaptation, Proceedings of an international conference held in Rethymno, Greece, 13-14 December 2003, ed. Antonis Anastasopoulos and Elias Kolovos, Rethymno.
Düstur, (1931), üçüncü tertip, cilt. 5, İstanbul.
Eralaca, Hasancan (2002), Tahrir defterlerine göre Girit eyaleti (1645- 1704), Yükseklisans tezi, Manisa Celal Bayar üniversitesi, Sosyal bilimler enstitüsü.
Gradeva, Rosita (2008), “Orthodox Christians and the Ottoman authority in late-seventeenth century Crete”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, ed. Antonis Anastasopoulos, Rethymno, Crete University Press.
Greene, Molly (2000), Shared world: Christians and Muslims in the early modern Mediterranean, Princeton, New Jersey.
Gülsoy, Ersin (1997), “Girit’in fethi ve adada Osmanlı idaresinin tesisi (1645- 1670)”, doktora tezi, Marmara üniversitesi, sosyal bilimler enstitüsü.
Gülsoy, Ersin (2002), “Osmanlı idaresinde Kandiye ve şehrin ilk sakinleri”, Anadolu’da tarihî yollar ve şehirler semineri, 21 Mayıs 2001, Bildiriler, İstanbul.
Karpat, Kemal H (1985), Ottoman population, 1830–1914: demographic and social characteristics, Madison.
Kinross, Patrick Balfour (1979), The Ottoman centuries: the rise and fall of the Turkish empire, New York.
Menekşe, Metin (Bahar 2021), "Girit Müslümanlarının iskân yerlerinde karşılaştıkları kültürel uyum ve toplumsal kabul sorunu: Ana dilde yabancılık", Çanakkale araştırmaları Türk yıllığı, vol. 17, no. 30.
Menekşe, Metin (2018), “Girit Müslümanlarının zorunlu göçü: sevk ve iskân (1897-1913)”, doktora tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih anabilim dalı.
Menekşe, Metin (Güz 2018), “Girit'teki muhtacîn-i İslamiye'ye yönelik Aydın vilayei'nde yürütülen yardım faaliyetleri (1896- 1898)”, Çağdaş Türkiye tarihi araştırmaları dergisi, vol. 18, no. 37.
Mühürdar Hasan Ağa (2013), Cevâhirü’t-tevârîh, ed. Ebubekir Sıddık Yüce, Asitan kitap.
Pashley, Robert (1958), Travels in Crete, Cambridge: Pitt Press, vol. I.
Pentzopoulos, Dimitri (2002), The Balkan exchange of minorities and its impact upon Greece, London.
Perakis, Manos (2011), “Muslim exodus and land redistribution in autonomous Crete (1898- 1913)", Mediterranean Historical Review, vol. 26, no. 2.
Sarı, Muhammet and Can, Ayşegül (2018), “Lozan antlaşması gereğince Girit’ten Türkiye’ye göçün basına yansıyan yönleri”, Çağdaş Türkiye tarihi araştırmaları derdisi, vol. 18, no. 36.
Stillman, William J., (1874), The Cretan insurrection of 1866-7-8, New York.
Shaw, Stanford J (1985), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press.
Tahmisci-zâde, Mehmed Mâcid (1977), Girit hatıraları, tr. 1001 temel eser, ed. İsmet Miroğlu-İlhan Şahin, İstanbul.
Tournefort, Joseph Pitton de (2013), Tournefort seyahatnamesi, İstanbul.
Treaty of peace between Bulgaria and Roumania, Greece, Montenegro and Servia (Jan., 1914), in The American Journal of International Law, vol. 8, no. 1, Supplement: Official documents.
The Treaty of Peace between Turkey and Greece (Jan. 1914), The American Journal of International Law, Vol. 8, No. 1, Supplement: Official documents.
Tsitselikis, Konstantinos (2012), Old and new Islam in Greece from historical minorities to immigrant newcomers (Studies in international minority and group rights, vol. 5), Leiden: Brill.
Tukin, Cemal (1945), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit isyanları, 1821 yılına kadar Girit”, Belleten, vol. 9, no.34.
Yeniçeri Katibi Hasan Efendi (2019), “Tevarih-i Cezire-i Girid, in: Yeniçeri Katibi Hasan Efendi’nin Tevarih-i Cezire-i Girid adlı eseri: Tahlil ve metin”, ed. Hasan Ali Cengiz, doktora tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü tarihi anabilim dalı.
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2005), “Crete in the Ottoman administration before the population exchange”, Common Cultural Heritage, The Foundation of Lausanne Treaty Emigrants, 18-24 September 2004 Crete, LMV. [in turkish]
Adıyeke, Ayşe Nükhet (1993), “Girit’in Mehmet Ali Paşa yönetimindeki durumuna dair bir rapor”, Türk tarih belgeleri dergisi, vol. 15, no. 19, Ankara. [in turkish]
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2005), “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) şeriye sicillerine göre ihtida hareketleri ve Gitit’te etnik dönüşüm”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 9-13 Eylül 2002, Ankara, vol. 2, part, 1, Ankara. [in turkish]
Adıyeke, Ayşe Nükhet (2018), “Osmanlı egemeriliği'nde Girit müslümanlarının kültürel bellek kimlik serencamı”, Adalarda Türk-İslam Kültürü, ed. İsmail Güleç and Oğuz Karakartal, Lefkoşa: Kısbü. [in turkish]
Adıyeke, Ayşe Nükhet (1991), “Türk basınında Girit’in Yunanistan’a katılması 1908-1913”, Cağdaş Türkiye tarihi araştırmaları dergisi, vol. 1, no. 1. [in turkish]
Adıyeke, Ayşe Nükhet and Adıyeke, Nuri (2000), “Yunan isyanı sırasında Girit’te irtidad olayları”, Kebîkçe, no. 10. [in turkish]
Adıyeke, Nuri (2002), “Girit seferine konulan nokta: Kandiye'nin fethi ve psikolojik sonuçları”, XIII. Uluslararası Türk tarih kongresi, 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, vol. 3, part. 1, Ankara. [in turkish]
Adıyeke, Nuri (2003), “Girit'te Cemaatler arası evlilikler”, Kebikçe, no. 16. [in turkish]
Adıyeke, Nuri (2014), “Girit'te Osmanlı yönetiminin kurulması, gündelik yaşam, toplumsal ilişkiler ve kimlik şekillenmesi”, Osmanlı idaresinde Girit ve Girit müslümanları, ed. Ali Ibrahim Bekraki and Wassim Bekraki, Trablus, Ulinnoha Derneği yayınları. [in turkish]
Anderson, Frank Maloy and Hershey, Amos Shartle (1918), Handbook for the diplomatic history of Europe, Asia, and Africa 1870–1914, Washington. [in turkish]
Arşiv belgelerine göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan mezâlimi (1995), vol. 1: Balkanlar'da Yunan mezâlimi, Ankara. [in turkish]
Aydın, Meltem (2013/ 2), "Girit'in fethiyle ilgili yeni bir eser ''Tarih-i Sefer Ve Feth-i Kandiye", Doğu araştırmaları, no. 12. [in turkish]
Barkan, Ömer Lütfi, "Osmanlı imparatorluğunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi mecmuası, vol. 11, no. 1-4, (Ekim 1949- Temmuz 1950); idim, vol. 13, no.1-4, (1952); idim, vol. 15, no. 1-4. [in turkish]
Beyoğlu, Süleyman (2000), “Girit göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü İncelemeleri dergisi, no. 2. [in turkish]
Bierman, Irene A. (1991), "The Ottomanization of Crete", in The Ottoman city and its parts urban structure and social order, ed. Irene A. Bierman and et al, New York. [in turkish]
Çelik, Rüştü (2009), “1898 Kandiye olayları sonrasında Girit`ten Mersin sancağı`na göçler (1898-1907)”, yüksek lisans tezi, Mersin üniversitesi, sosyal bilimler dalı. [in turkish]
Dawkins. R. M., (1933), “The Crypto–Christians of Turkey”, Byzantion, vol. 8, no. 1. [in turkish]
Dakin, Douglas (1972), The Unification of Greece, 1770–1923, New York: Martin's Press. [in turkish]
Detorakis, Theocharis E. (1994), History of Crete, tr. John C. Davis, Iraklion. [in turkish]
Dimitriadis, Vassilis (2007), “Conflicts of interests in Crete, between local Muslims and the central government in Istanbul during the Greek War of Independence, 1821-28”, Ottoman rule and the Balkans, 1760-1850: Conflict, Transformation, Adaptation, Proceedings of an international conference held in Rethymno, Greece, 13-14 December 2003, ed. Antonis Anastasopoulos and Elias Kolovos, Rethymno. [in turkish]
Düstur, (1931), üçüncü tertip, cilt. 5, İstanbul. [in turkish]
Eralaca, Hasancan (2002), Tahrir defterlerine göre Girit eyaleti (1645- 1704), Yükseklisans tezi, Manisa Celal Bayar üniversitesi, Sosyal bilimler enstitüsü. [in turkish]
Gradeva, Rosita (2008), “Orthodox Christians and the Ottoman authority in late-seventeenth century Crete”, in Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, ed. Antonis Anastasopoulos, Rethymno, Crete University Press. [in turkish]
Greene, Molly (2000), Shared world: Christians and Muslims in the early modern Mediterranean, Princeton, New Jersey. [in turkish]
Gülsoy, Ersin (1997), “Girit’in fethi ve adada Osmanlı idaresinin tesisi (1645- 1670)”, doktora tezi, Marmara üniversitesi, sosyal bilimler enstitüsü. [in turkish]
Gülsoy, Ersin (2002), “Osmanlı idaresinde Kandiye ve şehrin ilk sakinleri”, Anadolu’da tarihî yollar ve şehirler semineri, 21 Mayıs 2001, Bildiriler, İstanbul. [in turkish]
Karpat, Kemal H (1985), Ottoman population, 1830–1914: demographic and social characteristics, Madison. [in turkish]
Kinross, Patrick Balfour (1979), The Ottoman centuries: the rise and fall of the Turkish empire, New York. [in turkish]
Menekşe, Metin (Bahar 2021), "Girit Müslümanlarının iskân yerlerinde karşılaştıkları kültürel uyum ve toplumsal kabul sorunu: Ana dilde yabancılık", Çanakkale araştırmaları Türk yıllığı, vol. 17, no. 30. [in turkish]
Menekşe, Metin (2018), “Girit Müslümanlarının zorunlu göçü: sevk ve iskân (1897-1913)”, doktora tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih anabilim dalı. [in turkish]
Menekşe, Metin (Güz 2018), “Girit'teki muhtacîn-i İslamiye'ye yönelik Aydın vilayei'nde yürütülen yardım faaliyetleri (1896- 1898)”, Çağdaş Türkiye tarihi araştırmaları dergisi, vol. 18, no. 37. [in turkish]
Mühürdar Hasan Ağa (2013), Cevâhirü’t-tevârîh, ed. Ebubekir Sıddık Yüce, Asitan kitap. [in turkish]
Pashley, Robert (1958), Travels in Crete, Cambridge: Pitt Press, vol. I. [in turkish]
Pentzopoulos, Dimitri (2002), The Balkan exchange of minorities and its impact upon Greece, London. [in turkish]
Perakis, Manos (2011), “Muslim exodus and land redistribution in autonomous Crete (1898- 1913)", Mediterranean Historical Review, vol. 26, no. 2. [in turkish]
Sarı, Muhammet and Can, Ayşegül (2018), “Lozan antlaşması gereğince Girit’ten Türkiye’ye göçün basına yansıyan yönleri”, Çağdaş Türkiye tarihi araştırmaları derdisi, vol. 18, no. 36. [in turkish]
Stillman, William J., (1874), The Cretan insurrection of 1866-7-8, New York. [in turkish]
Shaw, Stanford J (1985), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press. [in turkish]
Tahmisci-zâde, Mehmed Mâcid (1977), Girit hatıraları, tr. 1001 temel eser, ed. İsmet Miroğlu-İlhan Şahin, İstanbul. [in turkish]
Tournefort, Joseph Pitton de (2013), Tournefort seyahatnamesi, İstanbul. [in turkish]
Treaty of peace between Bulgaria and Roumania, Greece, Montenegro and Servia (Jan., 1914), in The American Journal of International Law, vol. 8, no. 1, Supplement: Official documents. [in turkish]
The Treaty of Peace between Turkey and Greece (Jan. 1914), The American Journal of International Law, Vol. 8, No. 1, Supplement: Official documents. [in turkish]
Tsitselikis, Konstantinos (2012), Old and new Islam in Greece from historical minorities to immigrant newcomers (Studies in international minority and group rights, vol. 5), Leiden: Brill. [in turkish]
Tukin, Cemal (1945), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit isyanları, 1821 yılına kadar Girit”, Belleten, vol. 9, no.34. [in turkish]
Yeniçeri Katibi Hasan Efendi (2019), Tevarih-i Cezire-i Girid, in: Yeniçeri Katibi Hasan Efendi’nin Tevarih-i Cezire-i Girid adlı eseri: Tahlil ve metin, ed. Hasan Ali Cengiz, doktora tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü tarihi anabilim dalı. [in turkish]
)