نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی (کاربردی)، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

همدان در غرب ایران یکی از مناطق مهم در مطالعات تاریخی و باستان­ شناسی در ادوار مختلف، از جمله دوره اشکانی بوده است. با بررسی متون تاریخی مشخص می­ شود که هرگاه نامی از همدان برده شده، بلافاصله از کوهستان الوند یاد شده و درواقع، نام هگمتانه یا اکباتان هیچ‌گاه بدون کوهستان الوند ذکر نشده است. با توجه به اهمیت موضوع، پرسش ­های مهمی مطرح شده است؛ از جمله آنکه مهم‌ترین آثار دوره اشکانی شناسایی شده در ارتفاعات کوهستان الوند کدامند؟ آثار دوره اشکانی شناسایی شده در کوهستان الوند با آثار کدام منطقه و دوره شباهت دارند؟ دلایل شکل­ گیری و ایجاد این آثار در ارتفاعات کوهستان الوند چیست؟ ماهیت پژوهش حاضر بنیادی است و رویکرد آن توصیفی ـ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای است. مهم­ترین آثار شناسایی شده در کوهستان الوند عبارتند از نگارکندهای نویافته دشت میشان و دره یخچال است که با نگارکندهای منطقه الیمایی در دوره اشکانی، نظیر تنگ سروک II، نقش ضلع شرقی تنگ سروک IV و سنگ ماهی شباهت دارد. از سایر آثار کوهستان الوند در دوره اشکانی، می­توان به قلعۀ تاریخی «قزلر قلعه ­سی» اشاره کرد که با موقعیت استراتژیک، در منتهی­ الیه شرقی کوهستان الوند واقع است. این قلعه در تأمین امنیت مسیرهای ارتباطی منتهی به شهر اکباتان نقش کلیدی داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Importance of Alvand Mountain in the Parthian Period Based on Historical and Archaeological Evidence

نویسندگان [English]

  • Esmail Hemati Azandaryani 1
  • Yadollah Heidari Babakamal 2
  • Hamid Didari 3

1 Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Bu Ali Sina University, Hamadan, Iran

2 Assistance Professor, Department of Archaeology, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran

3 M.A Student, Faculty of Art and Architecture, Bu Ali Sina University, Hamadan, Iran.

چکیده [English]

Hamadan province in western Iran is one of the most important areas in historical and archeological studies that in different historical periods it had special importance. By studying the historical texts it becomes clear that almost whenever the name of Hamadan is mentioned, immediately has been mentioned Alvand Mountain. In fact, the name of Hegmataneh or Ecbatana has never been mentioned without its mountain, it is clear that before the name of Hamadan appeared on the pages of history, Alvand Mountain has been attention. In view of this necessity, important questions can be asked: what are the most important Parthian artifacts identified in the Alvand Mountain? What are the reasons for the formation of these monuments in the highlands of Alvand? The nature of the present study is descriptive-analytical and the method of data collection is field and library studies. The most important monuments identified in the Alvand Mountain are the reliefs of Mydan Mishan and Yakhchal Valley. These reliefs resemble various monuments of the Elymais region, including; Tang Sarvak II, the relief of the oriental side of Tang Sarvak IV, and Sang e Mahi. Another monument is the Qizlar Qale Si that located at the eastern end of the Alvand Mountain with a strategic location and has dominated communication routes from the south to the central plateau towards Hamadan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamadan
  • Alvand Mountain
  • Parthian Period
  • Yakhchal Valley Bas-relif
  • Mydan Mishan
  • Qizlar Qale Si (Souq Bolaq)
منابع و مآخذ
- آذرنوش، مسعود (1386)، گزارش کاوش­های لایه­شناختی تپه هگمتانه-همدان در گزارش­های باستان­شناسی(7)، ج1، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور [منتشر نشده].
- آذرنوش، مسعود، علی شریفی و علی هژبری (بهار 1395)، «بازنگری گاه‌نگاری نسبی و مطلق تپه هگمتانه، براساس یافته­ها و نتایج آزمایش گرمالیان و رادیو کربن»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره ششم، شمارۀ 10، صص121-140.
- احمدنژاد، فرزان (1382)، «توصیف باستا­ن­شناسۀ پیکره هرکول در بیستون»، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
- اذکائی، پرویز (پاییز و زمستان 1367)، «درآمدی بر تاریخچۀ باستان­شناسی همدان»، مجلۀ­ باستان­شناسی و تاریخ، سال دوم، شمارۀ2، صص56ـ67.
- ......................... (1380)، همدان­نامه، همدان: نشر مادستان.
- اسکندری، نصیر (1390)، بررسی و شناسایی باستان­شناسی بخش­های شهداد و گلباف شهرستان کرمان، آرشیو اداره کل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان [منتشرنشده].
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367)، مراة ­البلدان، تصحیح و کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، ج4، تهران: دانشگاه تهران.
- ایسیدور خاراکسی (1392)، منزلگاه­های اشکانی، ترجمۀ علی‌اصغر میرزایی، تهران: ماهی.
- پازوکی طرودی، ناصر (1367)، استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
- پیرنیا، حسن (1362)، ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- جکسن، ابراهام (1352)، سفرنامه، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره­ای، تهران: علمی و فرهنگی.
- خلعتبری، اللهیار و دلریش بشیری (1382)، کارکرد و نقش سیاسی و اجتماعی قلاع در تاریخ میانه ایران، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- دریایی، تورج (1383)، شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: نشر ققنوس.
- دوبُد، بارون (1371)، سفرنامه لرستان و خوزستان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- دیداری، حمید (1398)، گزارش مقدماتی کشف نگارکند نویافته در دشت میشان، همدان: آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی استان همدان، گزارش بایگانی [منتشر نشده].
- راوندی، مرتضی (1384)، تاریخ اجتماعی ایران؛ حیات اقتصادی مردم ایران از آغاز تا امروز، ج5، تهران: چاپخانه گلشن.
- رحمانی، اسماعیل (1384)، گزارش کشف نگارکند نویافته در درۀ مرادبیگ همدان، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان همدان، گزارش بایگانی [منتشر نشده].
- رنجبران، محمدرحیم و اتابک صفری تورج (1392)، «مروری بر روند فعالیت های پژوهشی و اجرایی در محوطه هگمتانه از گذشته تاکنون»، مجموعه مقالات همایش یک روزه باستان شناسی هگمتانه (در بزرگداشت استاد دکتر محمد رحیم صراف)، گردآوری یعقوب محمدی فر، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
- زارعی، محمدابراهیم و یدالله حیدری باباکمال (بهار 1393)، «اهمیت قلاع و استحکامات دوره قاجار منطقه شهداد در برقراری امنیت اجتماعی حاشیه غربی کویر لوت»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، سال چهارم، شمارۀ6، صص195-211.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (1380)، فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور (شهرستان همدان)، تهران: فرهنگ جغرافیایی ارتش.
- سبزی، موسی، اسماعیل همتی ازندریانی و کاظم امیدی (زمستان 1398)، «بررسی جایگاه و اهمیت قلعۀ ساسانی شاه‌جُغَل (جِقِلَه) بروجرد در حفظ امنیت راه­های منطقه زاگرس مرکزی»، مجلۀ تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، سال بیست و نهم، دورۀ جدید، شمارۀ 44 (پیاپی 134)، صص35-54.
- ستوده، منوچهر (1345)، قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- صراف، محمدرحیم (1392)، «مقدمه؛ هگمتانه شهر گمشده تاریخ ایران»، مجموعه مقالات همایش یک روزه باستان شناسی هگمتانه (در بزرگداشت استاد دکتر محمد رحیم صراف)، گردآوری یعقوب محمدی­فر، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
- .................................... (1374)، «نویافته‌های معماری و شهرسازی در تپه هگمتانه (همدان)»، مجموعه مقالات تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم-کرمان، به اهتمام باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، ج2، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- ...................................... (1378)، «روند معماری و شهرسازی شهر باستانی هگمتانه (همدان) در پایان نهمین فصل کاوش پائیز 1377»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم-کرمان، ج1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- ..................................... (1382)، «شهر باستانی خشتی هگمتانه- همدان: نتایج و دستاوردهای دهمین و یازدهمین فصل کاوش در تابستان و پائیز 1378-1379»، مجموعه مقالات نهمین کنفرانس بین‌المللی مطالعه و حفاظت معماری خشتی، یزد: سازمان میراث فرهنگی، معاونت معرفی و آموزش.
- .................................... (1385)، «شهر باستانی مشکوفه در تپه هگمتانه»، چکیده مقالات همایش باستان‌شناسی ایران (حوزۀ غرب)، تهران: دانشگاه تهران.
- کسنوفون (1375)، آناباسیس، ترجمۀ احمد بیرشک، تهران: کتابسرا.
- گزنفون (1386)، کوروش­نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ ششم.
- لوشای، هاینس (1385)، «پیکره­ سلوکی هرکول، بیستون؛ کاوش­ها و تحقیقات 1963-1967»، به کوشش ولفرام کلایس و پتر کالمایر، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- لوکوک، پیر (1386)، کتیبه­های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر دکتر ژاله آموزگار، تهران: نشر فرزان روز.
- لولین، لوید، جیمز رابسون و جونز رابسون (1390، «پرسیکا: داستان­های مشرق‌زمین تاریخ شاهنشاهی پارس به روایت کتزیاس»، ترجمۀ فریدون مجلسی، تهران: تهران.
- مافی، فرزاد، علی بهمنیا و محمد بهرام­زاده (پاییز و زمستان 1388)، «توصیف، طبقه­بندی و گونه­شناسی سفال دوره اشکانی شهرستان قروه (کردستان)»، مجله پیام باستان­شناس، سال ششم، شمارۀ 12، صص85-104.
- محمدی­فر، یعقوب، افراسیاب گرآوند و عباس مترجم (بهار و تابستان 1391)، «بررسی و تحلیل صحنه بزم در نقش‌برجسته نویافته سنگ‌ماهی در اندیکا-مسجد سلیمان»، مطالعات باستان­شناسی، دورۀ چهارم، شمارۀ 1، صص239-256.
- ملازاده، کاظم و معصومه طاهری دهکردی (زمستان 1390)، «تاریخچه، جایابی و ساختار هگمتانۀ مادی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ 6، صص5-16.
- ملکم‌خان، سرجان (1382)، تاریخ ایران، ترجمۀ حیرت‌میرزا اسماعیل، تهران: دنیای کتاب.  
- مهرآفرین، رضا، فاطمه علیزاده و روح­الله شیرازی (پاییز و زمستان 1391)، «سفال مکران در دورۀ اشکانی و همگونی­های آن با مناطق هم‌جوار»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شمارۀ 3، دوره دوم، صص7-24.
- هژبری، علی و محسن جانجان (1392)، «بازنگری عرصه و حریم تپه هگمتانه»، مجموعه مقالات همایش یک روزۀ باستان‌شناسی هگمتانه (در بزرگداشت استاد دکتر محمد رحیم صراف)، گردآوری یعقوب محمدی‌فر، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
- هژبری، علی (1391)، «بازنگری تاریخ‌گذاری نسبی تپه هگمتانه بر پایه یافته‌های مواد فرهنگی»، نامورنامه-مقاله‌هایی؛ پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به اهتمام حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران: ایران‌نگار.
- همتی ازندریانی، اسماعیل (1396)، مطالعه و پژوهش به ­منظور تعیین حریم منظر طبیعی و فرهنگی ارزانفود، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان [منتشر نشده].
 
- Chevalier, Nicole (1989), "Hamadan 1913: Une mission oubliée in Mélanges P. Amiet II", Iranica Antiqua, vol.24, pp.245-253.
- Cogan, m. (2008), The raging torrent: Historical inscriptions from Assyria and Babylonia relating to ancient Israel, Carta Jerusalem.
- De Morgan, Jacques (1896), "Mission scientificue en Perse", Recherches archéologiques vol.IIV, pp.235-259.
- Haerinck, E. (2003), “Again on Tang-I Sarvak II, ne-side Goddesses do not have Moustaches and do not wear Trousers”, Iranica Antiqua, XXXVIII, pp.221-245.
- Hemati Azandaryani, E & E. Rahmani & Y. Mohamadifar (2017), “A Newly Found Bas-Relief at Yakhchal valley In Hamadan Province, Western Iran”, Iranica Antiqua, vol.LII, pp.363-369. - Medvedskaya, I. N. (2002), “Were the Assyrians at Ecbatana?”, The International Journal of Kurdish Studies, 16(1/2), p.45.
- Mehr Kian, J. (2001), "Trois bas-reliefs parthe dans Les monts Bakhtiaris", Iranica Antiqua, XXXVI, pp.293-298.
- Mohahamdifar, Y & E. Hemati Azandaryani & A. Dailar & S. Hasanlou & J. Babapiri (2021), "Parthian Burials in the Hamedan City, WesternIran", Iran, 59, pp.77-89.
- Mohammadifar, Yaghoub, Assef Norouzi, and Ali Sharifi (2012), "Preliminary Report of the16th Season of Excavations at Tepe Hegmataneh; Hamedan", IRANIAN JOURNAL OF ARCHAEOLOGICAL STUDIES (University of Sistan and Baluchestan) 2 (2), pp.13-36.
- Vanden Berghe, L. & K. Schippmann, (1985), Les reliefs rupestres d'Elymaïde (Irān), de l'epoque parthe, Vol. 3, Peeters Pub & Booksellers.
- Stronach, R. & D. Stronach & A. Farahani  & A. Parsons (2019), “Mid-Parthian Pottery from Building V at Shahr-i Qumis”, Iran, 57(2), pp.185-234.
 
List of sources with English handwriting
ʻAbdī, K. (1993). Review of the Mad, Iranian Journal of Archaeology and History. 8 (1). 15-28. [In Persian].
Abū-Dūlaf. M. (1963). Safar-nāma-ye AbūDolaf dar Iran. T. Abūlfażl Ṭabāṭabāʾi.Tehrān, Zavvār [In Persian].
Aḥmad Nežād. F. (2003). Description of the statue of Hercules in Bistun. Islamic Azad University Central Tehrān, Branch [In Persian].
Aqāmoḥammadī, M. Šarafī. Ḥ. (2011). An analysis of the geographical distribution of tribes and nomads in Hamadan province. Tehrān. Qumis. [In Persian].
Āqāmoḥammadī, Mahdī, Šarafī Ḥosseīn,(1390) Taḥlīlī bar Parākandegī-ye ǰoḡrāfīyāʼī-ye Iylāt va ʻAšāyer Ostān-e Hamadān, Tehrān: Qomes.
Āsānā, ǰ. (1992).Pahlavi texts of Iranian cities, Tehrān: National Library of Iran. [In Persian].
Āẕarnoūš, M. (2007). Report of stratigraphic excavations of Hegmataneh. In: Archaeological reports (7). Vol.1. Tehran: RICTH. [In Persian].
Āẕarnoūš, M., Šarīfī, A., & Hožabrī, A. (2016). Revising the Relative and Absolute Chronology of Tepe Hegmatāneh, Hamadan, Iran: Based on the Finds and the Results of Thermo-Luminescent and Radiocarbon Dating. pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, 6(10), 121-140.
Aẕkāʼī, P. (2001). Letters` Hamedān. Hamedān: Mādestān. [In Persian].
Aẕkāʼī, P. (1988). An Introduction to the Archaeology of Hamedan. Iranian Journal of Archaeology and History. 2(2): 56- 67. [In Persian].
Cogan, M. (2008). The raging torrent: Historical inscriptions from Assyria and Babylonia relating to ancient Israel, Carta Jerusalem.
Ctesias, (1390), C tesias' History of Persia : tales of the Orient, T. Fereydūn Maǰlesī, Tehrān: Tehrān.
Daryāeī, T. (2004). The Sasanian Empire. T. Morteżā Ṯāqebfar. Tehrān: Qoqnoūs. [In Persian].
DeBode, B. (1992). Travels in Luristan and Arabistan. Tehrān: ʻElmī o Farhangī. [In Persian].
Dīdārī, H. (2019). Preliminary report of the discovery of a newly discovered Embossed in the Mishan plain, Hamadan. Hamadan: Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Kerman Province. [In Persian].
Ebn al-Faqīh.H. (1970). Mūḵtaṣar Kītāb al-Buldān. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Iran Publications. [In Persian].
Ebn Ḥawqal, A. (1966). Safar-name-ye Ibn e Hawqal (Ṣūrat ol-'Ard). T. Jafar Shear. Tehrān: Bonyad-e Farhang-e Iran Publications. [In Persian].
Ebn Rosta. Aḥmad b. ‘Omar. (1986). Alāq al-Nafīsa. Tehrān. Amīr Kabīr. [In Persian].
Eskandarī, N. (2011). Archaeological Survay and identification of Shahdad and Golbaf sections of Kerman city, Kerman: Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Kerman Province. [In Persian].
Estaḵrī. A. 1961. Masalīk al-Mamalīk. Tehrān. Foundations for Dr. Maḥmoūd Afšār Yazdī. [In Persian].
Eʿtemād-al-Salṭana, M. (1989). Merʾāt al-boldān. Volume 4, by: Abdolhossein Navai and Mirhashem Mohaddes, Tehrān: University of Tehran. [In Persian].
Geographical culture of the country's cities - Hamadan city. (2001). Geographical Organization of the Armed Forces, Tehrān: Geographical culture of the army. [In Persian].
Geographical Culture of the Mountains of the Country. (2002). Geographical Organization of the Armed Forces, Vol. I. Tehrān: Geographical Culture of the Army. [In Persian].
Grosin, H. (2004). Historical Geography and Habitats of Alvand Valley, Hamedan: Šahr e Andīšeh. [In Persian].
Haerinck, E. (2003). Again on Tang-I Sarvak II, ne-side Goddesses do not have Moustaches and do not wear Trousers, Iranica Antiqua XXXVIII, 221-245.
Haǰbarī, ʻAlī, (1391), Bāznegarī-ye Tārīḵgoẕārī-ye Nesbī-ye Tape Hegmatāne Bar Pāyeye Yāftehāye Mavāde Farhangī, Nāmvarnāmeh, Commemoration of the memory of Massʻoūd Āẕarnooš, by Fahīmī Ḥamīd and Karīm ʻAlīzādeh, 438-419.
Haǰbarī, ʻAlī, ǰānǰān, Moḥsen, (1392), Bāznegarī-ye ʻArṣe va Ḥarīm-e Tape Hegmatāne, in the collection of articles of the one-day conference of Hegmataneh archeology (in honor of Dr. Mohammad Rahim Sarraf), by Yaghoub Mohammadifar, 138-113, Hamedan: Pažūhešgāh-e Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī, Ṣanāyeʻe Dastī va Gardešgarī.
Ḥamavī Baqdadī, Y. (2001). Moʻǰam - ol - Boldān. Vol. 4, 5. Beirut: Darsar.
Hematī Azandariani, E. (1396). Study and research in order to determine the natural and cultural landscape of Arzanfood. Hamadan: Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Hamadan Province. [In Persian].
Hematī Azandaryānī, E, Raḥmānī, E, Moḥammadīfar, Y. (2017). “A Newly Found Bas-Relief at Yakhchal valley In Hamadan Province, Western Iran”, Iranica Antiqua LII: 363-369.
Hematī Azandaryānī, E, Gregoratti, L, Moḥammadīfar, Y. Didari, H. (2021). “Mydan Mishan: A Newly Found Parthian Bas-Relief in the Alvand Range, Hamadan, Western Iran”, IRAN 59 (2): 1-10.
‎Isidore of Charax,(1392) Parthian stations : an account of the overland trade route between the Levant and India in the first century B.C, T. ʻĀlī Aṣḡarī Mīrzāeī, Tehrān: Māhī.
Jackson, A. (1973). Persia past and present. T. Manoūčehr Amīrī & Freidūn Badreʼeī. Tehrān: ʻElmī va Farhangī. [In Persian].
ǰahānpoūr, A. (2012). Glory of Alvand. Hamadan: Barakat kūṯar. [In Persian].
ḵalʻatbarī, allāhyār, Bošrā Delrīš, (1382), Kārkard va Naqše Sīyāsīy va Eǰtemāʻīye Qalāʻ Dar Tārīḵ-e Mīyān-e Iran, Tehrān: Entešārāt-e Dānešgāh Šahīd Beheštī.
Lecoq.P. (2007). Achaemenid inscriptions. T. Nāzīlā ḵalḵālī. Tehrān: Farzān Roūz. [In Persian].
Luschey. H. (1963ـ1967). Bisutun: Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967. T. Farāmarz Naǰd Samīʻī. 83-85. [In Persian].
Māfī. F.Behnīyā. A. Bahramzādeh. M. (2010). Description, classification and typology of Parthian pottery in Qorveh (Kurdistan). Payām e Bāstānšenās. 6 (12): 85 ـ104. [In Persian].
Maqdīsī. A.A. (1982). Aḥsan al-Taqāsīm fī Ma'rafat al-Aqālīm. Translated by ʻAlīnaqī Monzavī. Part II. Tehrān. Iranian Authors and Translators Company. [In Persian].
Masʻūdī. A. (1988). Morūǰ al-Ẕahab. T. Abūlqāsem Pāyandeh. Tehrān: ʻElmī o Farhangī. [In Persian].
Medvedskaya, I. N. 2002, Were the Assyrians at Ecbatana?. The International Journal of Kurdish Studies, 16(1/2), 45.
Mehrāfarīn. R. ʻAlīzādeh. F. Šīrāzī. R. (2013). Parthian Pottery of Mokran and its Similarity with Neighbor Regions. Pažohešhā-ye Bāstān Šenāsī Iran. 2(3):7-24. [In Persian].
Mehrkīyān, ǰ. (2001), Trois bas-reliefs parthe dans Les monts Bakhtiaris, Iranica Antiqua XXXVI, 293-298.
Mehrkīyān, ǰ. 2000, Un nouveau bas-relief d'Elymaide a »Shirinow«, sur un passage de la migration des Baxtyaris, Iranica Antiqua XXXv, 57-68.
Moḥammadīfar, Y., Gerāvand, A., & Motarjem, A. (2012). Review and analysis of the banquet scene in the Elymais reliefs with the introduction of newly found relief of Sang-e Mahi Andyka–Masjedsoleyman. Journal of Archaeological Studies4(1), 239-256. [In Persian].
Mollāzādeh. K. Ṭāherī Dehkordī. M. (2011). History, location and structure of Media in Hegmataneh. Journal of Studies on Iranian - Islamic City. 2(6): 5-16. [In Persian].
Mostawfī. Ḥ. (2003). Nozhat-al Qolūb. Tehrān: Ḥadīṯ e Emroūz. [In Persian].
Pazūkī Ṭarūdī, nāṣer, (1367), Esteḥkāmāt-e Defāʻī dar Iran Dore Eslāmī, Entešārāt-e Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī-e Kešvar.
Pīrnīyā, Ḥ. (1983). History of Ancient Iran. Tehran: Donyāy e Ketāb. [In Persian].
Raḥmānī. E. (2005). Preliminary report of the discovery of a newly discovered Embossed in Moradbaig valley of Hamedan. Hamadan: Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Kerman Province .[In Persian].
Ranǰbarān, Moḥammad Raḥīm, Ṣafrā Tūraǰ, Atābak, (1392), Morūrī bar Ravande Faʻālīyathā-ye Pažūhešī va Eǰrāʻī Dar Moḥavaṭe Hegmatāne Az Goẕašte Ta Konūn, Tehrān: Pažūhešgāh-e Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī, Ṣanāyeʻe Dastī va Gardešgarī.
Rāvandī, Morteżā, (1384), Tārīḵ-e Eǰtemāʻī-ye Iran, Ḥayāt-e Eqteṣādī-ye Mardome Iran, Az Āḡāz Ta Emrūz, Vol. 5, Tehrān: Golšan.
Šaʻbānī, M. (2015). Archaeological Survey and analysis of settlements in the central part of Hamadan city from the beginning of the Islamic period to the end of the Safavid period, Master's thesis. Hamadan: Būʻalī Sīnā University. [In Persian].
Sabzī, Mūsā, Hematī, Esmāʻīl, Omīdī, Kāẓem, (1398), ”A Survey on Importance of Sassanid Castel of Shah Joghal (Jeqele) in Borujard, for Conservation of Roads in the Central Zagros”, Journal of History of Islam and Iran, No. 134, pp 35-54.
Sarkhosh Curtis, V. (2001). Parthian Belts and Belt Plaques, Iranica Antiqua XXXVI, 299-327.
Ṣarrāf, Moḥammad Raḥīm, (1374), New discoveries of architecture and urban planning in Hegmataneh hill (Hamedan), Volume 2, in the collection of articles on the history of architecture and urban planning of Iran, Arg-e Bam-Kermān, by Bāqer Āyatollāh Zādeh Šīrāzī, 812-840. Tehrān: Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī.
Ṣarrāf, Moḥammad Raḥīm, (1382), Hegmataneh Brick Ancient City - Hamedan: Results of the Achievements of the Tenth and Eleventh Seasons of Exploration in Summer and Autumn 1999-79, in Proceedings of the Ninth International Conference on the Study and Preservation of Brick Architecture, 170-149. Yazd: Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī.
Ṣarrāf, Moḥammad Raḥīm, (1385), The ancient city flourished in Hegmataneh hill, in the abstract of the Iranian Archaeological Conference; Western Basin, 117-114, Tehrān: University of Tehrān.
Ṣarrāf, Moḥammad Raḥīm, (1392), Introduction; Hegmataneh The Lost City of Iranian History, in the Proceedings of the One-Day Conference on Archeology of Hegmataneh (in honor of Professor Dr. Moḥammad Raḥīm Ṣarrāf), by Yaqoūb Moḥammadī, Hamedan: Pažūhešgāh-e Sāzmān-e Mīrāṯ Farhangī, Ṣanāyeʻe Dastī va Gardešgarī.
Sir John Malcolm. (1983). History of Iran, T. Haīrat Mīrzā Ismāʻīl. Tehrān: Donyāy e Ketāb. [In Persian].
Sotūde, Manūčehr, (1345), Ismaili forts in the Alborz Mountains, Tehrān: University of Tehrān.
Stronach, R., Stronach, D., Farahani, A., & Parsons, A. 2019, Mid-Parthian Pottery from Building V at Shahr-i Qumis. Iran, 57(2), 185-234.
Ṭabarī (1996). Taʼrīḵ-e Ṭabarī, T. Abūlqāsem Pāyandeh, Tehrān: Asāṭīr. [In Persian].
Ṭusī, M. I. M. (2003). ʻAǰāʼīb al-Maḵlūqāt. Tehrān: ʻElmī va Farhangī. [In Persian].
Unknown. Moǰmal at - Tawārīḵ wa - al Qīsas. Tehrān: Unknown. [In Persian].
Vanden Berghe, L., & Schippmann, K. 1985, Les reliefs rupestres d'Elymaïde (Irān) de l'epoque parthe (Vol. 3). Peeters Pub & Booksellers.
Xenophon, (1375), Anabasis, T. Aḥmad Bīršak, Tehrān: Ketābsarā.
Xenophon. (2007). Cyropaedia. T. Reżā Mašāyeḵī. Tehrān:ʻElmī va Farhangī. [In Persian].
Yaʻqūbī. A. (2003): Taʼrīḵ-e Yaʻqūbī. T. Moḥammad Ebrāhīm Āyatī. Tehrān:ʻElmī va Farhangī. [In Persian].
Zāreʼī, M. E., & Heīdarī Bābākamāl, Y. (2014). The Role of the Qajar Fortifications of the Shahdad Region in the Social Security of Western Margins of the Lut Desert. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran4(6), 195-211. .[In Persian].
Zendeh Del, H. (1997). Comprehensive Iran Tourism Guide Collection: Hamadan Province. Vol.27. Tehrān: Bāḡe Iran.[In Persian].
 
English Source
Chevalier, Nicole. 1989. "Hamadan 1913: Une mission oubliée in Mélanges P. Amiet II." Iranica Antiqua 24: 245-253.
Cogan, m. 2008, The raging torrent: Historical inscriptions from Assyria and Babylonia relating to ancient Israel, Carta Jerusalem.
De Morgan, Jacques. 1896. "Mission scientificue en Perse." Recherches archéologiques I IV: 235-259.
Haerinck, E. 2003, Again on Tang-I Sarvak II, ne-side Goddesses do not have Moustaches and do not wear Trousers, Iranica Antiqua XXXVIII, 221-245.
Hemati Azandaryani, E, Rahmani, E, Mohamadifar, Y., 2017, “A Newly Found Bas-Relief at Yakhchal valley In Hamadan Province, Western Iran”, Iranica Antiqua LII: 363-369.
Medvedskaya, I. N. 2002, Were the Assyrians at Ecbatana?. The International Journal of Kurdish Studies, 16(1/2), 45.
Mehr Kian, J. 2000, Un nouveau bas-relief d'Elymaide a »Shirinow«, sur un passage de la migration des Baxtyaris, Iranica Antiqua XXXv, 57-68.
Mehr Kian, J. 2001, Trois bas-reliefs parthe dans Les monts Bakhtiaris, Iranica Antiqua XXXVI, 293-298.
Mohahamdifar, Y, Hemati Azandaryani, E, Dailar, A, Hasanlou, S, Babapiri, J, 2021, Parthian Burials in the Hamedan City, WesternIran, Iran 59: 77-89.
Mohammadifar, Yaghoub, Assef Norouzi, and Ali Sharifi. 2012. "Preliminary Report of the16th Season of Excavations at Tepe Hegmataneh; Hamedan." IRANIAN JOURNAL OF ARCHAEOLOGICAL STUDIES (University of Sistan and Baluchestan) 2 (2): 13-36.Sarkhosh Curtis, V. 2001, Parthian Belts and Belt Plaques, Iranica Antiqua XXXVI, 299-327.
Vanden Berghe, L., & Schippmann, K. 1985, Les reliefs rupestres d'Elymaïde (Irān) de l'epoque parthe (Vol. 3). Peeters Pub & Booksellers.
Stronach, R., Stronach, D., Farahani, A., & Parsons, A. 2019, Mid-Parthian Pottery from Building V at Shahr-i Qumis. Iran, 57(2), 185-234