وضعیت زنان در نظام اجتماعی ساسانیان در عصر پسامزدکی و تأثیر آن در تألیف ارداویراف‌‌نامه

بهرامی, محمد; حجتی نجف ابادی, شهناز

doi:10.22051/hii.2020.32341.2284

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

¹ کارشناس ارشد ایران‌شناسی دانشگاه یزد، یزد، ایران.

² استادیار گروه تاریخ و ایران‌شناسی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

https://doi.org/10.22051/hii.2020.32341.2284

چکیده

مطابق محتوای کتب فقهی و حقوقی تدوین‌یافته در دورۀ ساسانی و طبق نظر محققان این حوزه، جنسیت یکی از ملاک‌ها و معیارهایی بوده که باعث ایجاد تفاوت میان وضعیت حقوقی افراد جامعه ‌شده، به‌طوری که وظایف و حقوق زن در ساختارها و نهادهای اجتماعی مطابق با قوانین حقوقی و جایگاه فرودستی زنان نسبت به مردان را نشان می‌‌دهد این برتری مردان نسبت به زنان در محتوای برخی متون این دوره چون متن ارداویراف‌نامه که متعلق به قرن ششم میلادی و زمان حکومت خسرو انوشیروان (531-579م) بوده است، کاملاً مشهود به‌ نظر می‌‌رسد. غالب محتوای این متن پیشگویانه، ناظر بر شرح مجازات‌های دوزخی زنانی است که در عرصۀ روابط خانوادگی و زناشویی قصور کرده یا مرتکب گناه شده‌‌اند. از طرفی مزدک نگاه ویژه و البته ساختارشکنانه‌‌ای به زنان داشته است. منابع رسمی ساسانی، شعارها و اهداف مزدک دربارۀ زنان را منفی ارزیابی کرده‌‌اند، اما به‌دنبال رویکرد خاص مزدک به زنان جامعه، ذیل شعار مساوات‌‌خواهی برای همگان، آزادی‌هایی به زنان اعطا شد که پیامد آن، رفتارهای هنجارشکنانه‌‌ای از سوی مردمان عموماً طبقات پایین جامعه بوده که در نهایت منجربه بروز بی‌نظمی و فساد می‌شود. در این مقاله تلاش بر این است بر اساس منابع اوستایی و پهلوی و منابع فارسی و عربی در بطن نظام اجتماعی ایران، تولید متن ارداویراف‌نامه را واکنشی اصلاحی از سوی دین‌‌مردان و صاحبان حکومت در برابر بی‌نظمی‌‌‌‌ها و فساد ناشی از نشر تعالیم مزدکی در جامعۀ ایران نشان داده شود و معلوم شود که تولید این متن، اقدام اصلاحی و هدفمند در راستای اصلاحات اجتماعی خسرو انوشیروان جهت اعاده و احیای نظم در جامعه، بعد از قیام مزدک بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Situation of Women in the Sāssānīān Social System in the Post-Mazdak Era and Its Impact on the Writing of the Ardāvīrāfnāme

نویسندگان [English]

Mohammad Bahrami ¹
Shahnaz Hojati najafabadi ²

¹ MA of iranology, Faculty of Theology and Social Sciences,Yazd University,Yazd, Iran

² Asistant Professor .department of Iranology and History, Faculty of Humanities, Meybod University, Meybod, Iran

چکیده [English]

According to the content of jurisprudential and legal books compiled during the Sāssānīān period and according to scholars of this field, gender is one of the basis and criteria that make a difference between the legal status of individuals in society, as the duties and rights of women in social structures and institutions in accordance with legal laws, show the inferior position of women to men. This superiority of men over women in the content of some texts of this period, such as the text of Ardāvīrāfnāme, belonging to the sixth century AD and the reign of Ḵosrow Anūšīrvān (539-579 AD), is quite evident. Most of the content of this prophetic text refers to the description of the hellish punishments of women who have failed or committed sins in the field of family and marital relations. On the other hand, we know that Mazdak had a special and, of course, deconstructive view of women. The official sources of the Sassanid’s have negatively assessed Mazdak's slogans and goals about women. But following Mazdak's special approach to women in society, under the slogan of equality for all, women were granted freedoms that resulted in norm-breaking behavior by people, generally in the lower classes of society, which ultimately led to disorder and corruption. In this article, an attempt is made based on Avestan, Pahlavi, Persian, and Arabic sources in the heart of the Iranian social system, to introduce the production of the text of Ardavirafnameh as a corrective reaction by religious men and government officials against the irregularities and corruption caused by the dissemination of Mazdaki teachings in the Iranian society. It was understood that the production of this text was a corrective and purposeful action in the direction of Ḵosrow Anūšīrvān's social reforms to restore order in the society after Mazdak’s uprising.

کلیدواژه‌ها [English]

Ardavirafnameh
Post-Mazdak era
Women
Mazdak
Ḵosrow Anūšīrvān
Sāssānīān

مراجع

منابع

آذرگشنسب، فیروز (1379) گاتها، تهران: فروهر.

آذرگشنسب، اردشیر (1354) خرده اوستا، چاپ3، بی‌جا، بی‌نا.

آموزگار، ژاله (1372) ارداویراف‌نامه، تهران: معین.

ابن‌الاثیر، عزالدین (1385ق) الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، دار بیروت.

ابن‌‌بلخی، ابوزید احمد (1374) فارس‌‌نامه، به‌تصحیح و تحشیۀ منصور رستگاری، شیراز: ناشر بنیاد فارس‌‌شناسی.

اسفندیار، موبد کیخسرو (1362) دبستان مذاهب، تهران: گلشن.

المقدسی (بی تا) البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه: بور سعید.

الطبری، محمدبن‌جریر(1987م) تاریخ الرسل و الملوک(تاریخ الطبری)، لیدن: مطبعۀ بریل.

بارتلمه، کریستین (1337) زن در حقوق ساسانی، ترجمۀ ناصرالدین صاحب زمانی، تهران: تحقیقات خاورشناسان نشریۀ شمارۀ یک.

بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار و محمدپروین گنابادی، تهران: زوار.

بنونیست، امیل (1354) دین ایرانی بر پایۀ متن‌های مهم یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

بویس، مری، (1377) چکیدۀ تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: صفی علیشاه.

________ (1381) زردشتیان، باورها وآداب دینی آن‌ها، ترجمۀ عسگر بهرامی، تهران: ققنوس.

بیتس، دانیل؛ پلاک، فرد (1375) انسان‌‌شناسی فرهنگی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: علمی فرهنگی.

پریخانیان، ا (1389) جامعه و قانون ایرانی، تاریخ ایران کمبریج، جلد3 ، قسمت2، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.

پیگولوسکایا، ن (1387) شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌‌الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.

تفضلی، احمد ( 1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

دادگی، فرنبغ (1385) بندهشن، به‌تصحیح مهرداد بهار، تهران: توس.

دارمستتر، جیمز (1382) وندیداد، ترجمۀ موسی جوان، تهران: دنیای کتاب.

دریایی، تورج (1397) شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.

دوستخواه، جلیل (1371) اوستا، کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی، تهران: مروارید.

دومزیل، ژرژ (1386) طبقات اجتماعی قدیم ایران در کتاب تمدن ایرانی، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران: علمی و فرهنگی.

دینکرد سوم (1381) آوانویسی و ترجمۀ فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ دهخدا.

دینکرد هفتم (1389) به‌تصحیح و ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

دینوری، ابوحنیفه (1960م). الأخبار الطوال، قاهره: دار احیاء الکتب العربی.

ربیع‌‌زاده، علی؛ حسنی، محمد (1396) «بررسی ساختار نهاد خانواده در دورۀ ساسانی به استناد کتاب ارداویراف‌نامه»، فصلنامۀ پژوهشنامۀ تاریخ، شمارۀ 48.

زنر، آر. سی (1384) زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

خوارزمی، محمدبن‌احمد (بی‌تا) مفاتیح العلوم، محقق ابراهیم الأبیاری، بیروت: دارالکتاب العربی.

سرکاراتی، بهمن (1350) «پری: تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‌‌شناسی تطبیقی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز، شمارۀ100- 97، صص32- 1.

شهزادی، رستم (1386) قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان، تهران: فروهر.

صد در نثر (1909) به‌کوشش ارداد زامانچی، بمبئی: اوقاف پارسی.

فرای، ریچارد نلسون (1388) تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.

____ (1389) تاریخ سیاسی ایران در دورۀ ساسانیان؛ تاریخ ایران کیمبریج، جلد3، قسمت1، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیر کبیر.

فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه؛ بر اساس شاهنامۀ چاپ مسکو، به‌تصحیح ژول مول، تهران: شقایق.

کریستن سن؛ آمانوئل، آرتور (1374) سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمۀ احمد بیرشک، تهران: طهوری.

________________ (1375) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.

کلیما، اوتاکر (1386) تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد، تهران: توس.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی (1374) زین‌‌الاخبار، به‌تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

گیمن، دوشن (1385) دین ایران باستان، ترجمۀ رؤیا منجم، تهران: فکر روز.

لاهیجی، شهلا؛ کار، مهرانگیز (1392) شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش از تاریخ، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مجمل‌‌التواریخ و القصص (1318) به‌تصحیح مهرداد بهار، تهران: چاپخانۀ خاور.

مزداپور، کتایون (1370) «دربارۀ ساخت خانواده در دورۀ ساسانیان»، مجلۀ فرهنگ، شمارۀ 9.

مسعودی، علی‌بن‌حسین (1425ق) مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: مکتبه العصریه.

مسکویه، ابوعلی (2000م) تجارب الامم و تعاقب الهمم، تهران: سروش.

مینوی ‌‌خرد (1354) ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

وبر، ماکس (1371) مفاهیم اساسی جامعه‌‌شناسی، ترجمۀ احمد صدارتی، تهران: مرکز.

ویسهوفر، یوزف (1378) ایران باستان، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌‌فر، تهران: ققنوس.

Andreu, M (2005). Gender identify in the archaeology of identify. London: Routledge.

Bausani, A.,” Two Unsuccessful Prophets: Mani and Mazdak", Religion in Iran. From

Zoroaster to Baha´ullah, Bibliotheca Persica Press, New York, p. 101.

Crone,P. “Kavad,s Heresy and Mazdak,s Revolt”(1991), Iran ,Vol. 29 (1991), pp. 21-42 Published By: Taylor & Francis, Ltd.

Geo Widengren, (1965): Die Religionen Irans. (Die Religionen der Menschheit, Bd.14.) xvi, 393 pp. Stuttgart: W. KohlhammerVerlag. Dm 39.

Hartmann, U.”Mazak und die Mazdakite”, in: Politische Morde. Vom Altertum bis zur Gegenwart, hrsg. v. Michael Sommer, Darmstadt 2005, 89–98.

Joyce, R (2004). Embodied subjectivity in a companion to social archaeology. London and New York: Routledge.

Macuch, M, (2009),” Judicialand Legal Systems III. Sasanian Legal System” in Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 2, pp. 181-196.

Madigani Hazar Datistan (1997) trans lated from Russian by Professor Nina

Gavsoian (Columbia University. Newyork,Mazda,Publishers in association with

Bibliotheca,Persic.

Mohammadifar,Y. (2013)” A Study of the Imagery and Place of Women in the Sasanian Period: Sigillographic Evidence” Translator by: Greg Watson,Sasanika Archaeology14.

Nelson, s (2005). Gender archaeology. In Archaeology: the key concepts, London: Routledge. Pp 127- 132.

Sofaer. J (2007). Materiality and identity, in material identities. Oxford: Blackwell. Pp 1- 13.

List of sources with English handwriting

Abūl-Qāsem Ferdowsī, Shahnameh (Book of Kings), Edited by Julius von Mohl, Tehrān: Šaqāyeq.

Al-Maqdasī (Nd), Al- Badaʼa wa al-Tarīḵ, Maktaba Al-Ṯīqafa Al-Dīnīya: Būr Saʻīīd.

Āmūzegār, Žāleh (1372), Ardāvīrāf Nāme, Tehrān: Moʻīn.

Āẕargošnasb, Ardešīr (1354), Ḵorde Avestā, 3^th Edition.

Āẕargošnasb, Fīrūz (1379), Gātehā, Tehrān: Forūhar.

Balʻamī, Abū ʻAli (1353), Tārīḵ-e Balʻamī, edited by Malek al-Šoʻarā-ye Bahār va Parvīn Gonābādī, Tehrān: Zavāār.

Bartholomae, Christian (1337), Die Frau im sassanidischen Recht (Zan Dar Ḥoqūq-e Sāsānī), Translated by Nāṣed al-Dīn Ṣāḥeb Zamānī, Tehrān: Taḥqīqāt-e Ḵāvaršenāsān Našrīyeye Šomāre Yek.

Bates, Daniel G (1375), Cultural anthropology (Ensān Šenāsī-ye Farhangī), Translated by Moḥsen Ṯalāṯī, Tehrān: ʻElmī Farhangī.

Benveniste, Emile (1354), Iranian religion based on authentic Greek texts( Dīn-e Irānī Bar Pāyeye Matnhāye Yūnānī), Translated by Bahman Sarkārātī, Tehrān: Bonīyād-e Farhang Iran.

Boyce, Mary (1377), Zoroastrians, their religious beliefs and practices (Zardoštīān, Bāvarhā va Ādāb Dīnī-ye Ānhā, Translated by ʻAsgar Bahrāmī, Tehrān: Qoqnūs.

Boyce, Mary (1381), Zoroastrianism: its antiguity and constant vigour (Čekīde Tārīḵ Kīš-e Zartošt), Translated by Homāyūn Ṣanʻatīzāde, Tehrān: Ṣafīʻalī Šāh.

Christensen, Arthur Emanuel (1374), History of Ghobad's reign and the emergence of Mazdak (Salṭanat Qobād va Ẓohūr Mazdak), translated by Aḥmad Bīršak, Tehran:Ṭahūrī.

Christensen, Arthur Emanuel (1375), L'Iran sous les sassanides (Iran dar zamān Sāsānīyān), Translated by Rašīd yāsemī, Tehran: Donīyāye Ketāb.

Dādegī, Faranbaḡ (1385), Bondaheš, Edited by Mehrdād Bahār, Tehrān: Ṭūs.

Darīyāyī, Tūraǰ (1397), Šāhanšāhī-ye Sāsānī, Translated by Morteżā Ṯāqebfar, Tehrān: Qoqnūs.

Darmesteter James (1382), Vandīdād, Translated by Mūsā ǰavān, Tehrān: Donīyāye Ketāb.

Dīnevarī Abūḥanīfe (1960), al-Aḵbār al-Ṭīwāl, Cairo: Dār Eḥyā al-Kītāb al-Arabī.

Dīnkard-e Haftom (1389), Edited and Translated by Moḥammad Taqī Rāšed, Tehrān: Pažūhešgāh-e ʻOlūm-e Ensānī va Moṭāleʻāt-e Farhangī.

Dīnkard-e Sevūm (1381), Translated by Fereydūn Fażīlat, Tehrān: Farhang Dehḵodā.

Duchesne -Guillemin, Jacques (1385), Religion of ancient Iran (Dīn-e Iran-e Bāstān), Translated by Royā Monaǰǰem, Tehran: Fekr-e Rūz.

Dumezil, Georges (1386), Ṭabaqāte Eǰtemāʻīye Qadīme Iran (Irainian Cvilization), Translated by ʻīsā Behnām, Tehrān: ʻElmī va Farhangī.

Dūstḵāh, ǰalīl (1371), Avestā: Kohnetarīn Sorūdehā va Matnhā-ye Irānī, Tehrān: Morvārīd.

Ebn Aṯīr, ʻEz al-Dīn (1385), Al-Kāmīl Fī TarīḴ, Beirut: Dār al-Ṣād, Dār al- Beirut.

Ebn Balḵī, Abū Zeīd Aḥmad (1374), Fārsnāme, edited by Manṣūr Rastegārī, Šīrāz: Nāšer Bonīyād-e Fārsšenāsī.

Esfandīyār, Mobed Keīḵosrū (1362), Dabestān-e Maẕāhīb, Tehrān: Golšan.

Frye, Richard Nelson (1388), The history of ancient Iran (Tārīḵ Bāstānī-ye Iran), Translated by Masʻūd Raǰab Nīyā, Tehrān: ʻElmī va Farhangī.

Frye, Richard Nelson (1389), Political history of Iran in the Sassanid period: The cambridge history of Iran (Tārīḵ Sīyāsī-ye Iran dar Dūre-ye Sāsānīyān), Vol.3, Translated by Ḥassan Anūše, Tehrān: Amīr Kabīr.

Gardīzī, Abū-Saʻīd ʻAbd al-Ḥay (1374), Zeīn Al-Aḵbār, Edited by ʻAbd al-Ḥay Ḥabībī, Tehran: Entešārāt Bonīyād-e Farhang Iran.

Ḵārazmī, Moḥammad b. Aḥmad (Nd), Mafatīḥ al-ʻOlūm, Researched by Ebrahīm Al-Abyārī, Beirut: Dār Kotob al-Arabī .

Klima, Otakar (1386), Beitrage zur Geschichte des mazdakismus (Tārīḵ ǰonbeš-e Mazdakīyān), Translated by Jahāngīr Fekrī Eršād, Tehran: Tūs.

Lāhīǰī, Šahlā, Mehrangīz Kār (1392), The quest for identity. The image of Iranian women in prehistory and history (Šenāḵt-e Hūvīyat Zan-e Irānī dar Gostare Pīš az Tārīḵ), Tehrān: Rošangarān va Moṭāleʻāt Zanān.

Maǰmal al-Tavarīḵ al-Qeṣaṣ (1318), Edited by Mehrdād Bahār, Tehrān: Čāpḵāne Ḵāvar.

Masʻūdī, ʻAlī b. Ḥosseīn (1425 AH), Mūrooǰ uẕ-Ẕahab va Ma'ādīn ul-ǰauhar, Beirut: Maktabata al-ʻAṣrīya.

Mazdāpūr, Katāyūn (1370), Darbāre Sāḵt-e Ḵānevāde dar Dūre Sāsānīyān, Journal of Farhang, Issue 9.

Mīnavī-ye Ḵerad (1354), Translated by Aḥmad Tafażolī, Tehrān: Bonīyāde Farhang Iran.

Moskūye, Abū ʻAlī (2000 Ad), Taǰārob al-Omam va Taʻāqīb al-Homam, Tehrān: Sorūš.

Parīḵānīyān, A(1389), Iranian society and law: Cambridge History of Iran (ǰāmeʻe va Qānūn- Irānī), Vol. 3, Translated by Ḥassan Anūše, Tehrān: Amīr Kabīr.
Pigulevskaia, N. V (1387), Cities of Iran in Parthian and Sassanid times (Šahrhāye Iran Dar Rūzegār-e Partīyān va Sāsānīyān), Translated by ʻEnāyat allāh Reżā, Tehrān: ʻElmī va Farhangī.

Rabīʻzāde, ʻAlī, Moḥammad Ḥassanī (1396), “The family’s character study in Ardavirafnameh”, Scientific Journal of History Research, Vol.12, Issue 48.

Ṣaddar Naṣr (1909), Edited by Ervad Bamanji , Mumbai: Oqāf Pārsī.

Šahzādī, Rostam (1386), Qānūn Madanī-ye Zardoštīyān Dar Zamān-e Sāsānīyān, Tehrān: Frūhar.

Sarkārātī, Bahman (1350), “Parī: Taḥqīqī Dar Ḥāšīye Osṭūrešenāsī Taṭbīqī”, Journal of Tabriz University of Literature, Issue 97-100, pp 1-32.

Ṭabarī, Moḥammad b ǰarīr (1987), Tarīḵ al-Rosūl wa al-Molūk (Tarīḵ-e Ṭabarī), Liden: Maṭbaʻa Brill.

Tafażolī, Aḥmad (1376), History of pre-Islamic Iranian literature ‌(Tārīḵ Adabīāt Iran Pīš Az Eslam), By the effort of Žāleh Āmūzegār, Tehrān: Soḵan.

Weber, Max (1371), Basic concepts in sociology (Mafāhīm Asāsī-ye ǰāmeʻe Šenāsī), Translated by Aḥmad Ṣedāratī, Tehrān: Markaz.

Wiesehöfer, Josef (1378) , Ancient Iran (Iran Bāstān), Translated by Morteẓā Ṯāqeb Far, Tehrān: Qoqnūs.

Zaehner, Robert Charles (1384), Zurvan, a Zoroastrian dilemma, Translated by Teīmūr Qāderī, Tehrān: Amīr Kabīr.

English Sources