نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترا تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا(س)
2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا
چکیده
عباسیان پس از برآمدن، با چالش واگرایی علویان، شیعیان و مشروعیت اجتماعی روبه‌رو شدند و جنبش نفس زکیه در برابر خلافت عباسی مهم‌ترین آن بود که بازتاب سیاسی و اجتماعی گستردهای در بین مردم داشت؛ هرچند که نهادینه نشد و شکست خورد. ارزیابی میزان تأثیرگذاری عوامل سیاسی و اجتماعی در این شکست بسیار ارزشمند است.
در این نوشتار، برای ارزیابی میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل سیاسی و اجتماعی و مقایسۀ دادههای کتابخانه‌ای، شاخصهای مورد توجه عوامل سیاسی و اجتماعی شناسایی شدند و با بهرهگیری از روش کمّی «AHP» در چهار گام به تحلیل سلسله‌مراتبی جنبش نفس زکیه پرداخته شد تا میزان تأثیر عوامل اجتماعی و سیاسی در شکست جنبش نفس زکیه مشخص شود. دستاورد پژوهش این است که گرچه این جنبش در آغاز به دلایل سیاسی و اجتماعی پدید آمد و جامعه آمادۀ پذیرش رهبری کاریزمایی محمد شد، اما چالشهای اجتماعی فراروی محمد، از یک سو او را از جامعه دور کرد و از سوی دیگر تدبیرهای خلیفه زمینه‌ساز از دست رفتن جایگاه کاریزمایی او در جامعه شد. بنابراین میزان تأثیر عوامل اجتماعی در شکست جنبش نفس زکیه بر عوامل سیاسی پیشی گرفت.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Hierarchical Analysis of the Failure Factors of the Nafs Zakieh Movement
نویسندگان [English]
- Hoda Shaabanpour 1
- Mohammad Reza Barani 2
1 PhD Candidate in History of Islam, Al-Zahra University
2 Assistant Professor, Department of History, Al-Zahra University
چکیده [English]
After the Abbasids come to power, they faced the challenge of divergence of Alavids, Shi'as, and social legitimacy, among which The Nafs Zakie's Movement was the most important with the widespread social and political reflection amid people, although it did not institutionalize and got failed.
In this essay, for evaluating the rate of the impact of each of the social and political factors and comparing the library data, indicators of these factors were identified, and a quantitative method (AHP) was used in four steps to hierarchically analyze The Nafs Zakie's Movement to determine the social and political factors of its failure. The findings show that although this movement was emerged because of the social and political factors in its beginning, and the society became ready to accept the charismatic leadership of Mohammad, but on one hand the social challenge which he faced, made him far away from the society, and on the other hand Caliph’s plans pave the ground to loss of his charismatic position. So in the assessment of The Nafs Zakie's Movement’s failure, social factors exceed the political ones.
کلیدواژه‌ها [English]
- Nafs Zakie
- Political factors
- Social factors
- Hierarchical analyses
- Quantitative method (AHP)
منابع و مآخذ
- آئینه‌وند، صادق، هادی بیاتی و هادی استهری (زمستان 1393)، «واکاوی قیام محمدبن عبدالله (نفس زکیه) و نتایج و پیامدهای آن»، مجله شیعه‌شناسی، دورۀ 12، شماره 48، صص 203-226.
- ابن‌أبى‌الحدید، عبد‌الحمید ( ۱۳۸۶ق/1966م)، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج16، بیروت: دار إحیاء التراث العربى، الطبعۀ الثانیه.
- ابن‌اثیر، عزالدین علی (1385ق/1965م)، الکامل فی التاریخ، ج5، بیروت: دار صادر- دار بیروت.
- ابن‌طقطقى، محمدبن علی (1418/1997)، الفخرى فى الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت: دار القلم العربى.
- ابن‌جوزی، ابوالفرج (1368)، تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ج 8، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- ابن‌عبدربه، احمد [بی‌تا]، العقد الفرید، حققه و علق علیه علی شیری، ج5، بیروت: دار التراث العربی.
- ابن‌عنبه، احمدبن علی (1417ق)، عمدۀ الطالب فی انساب آل أبی‌طالب، قم: انصاریان.
- ابن‌حبیب، محمد [بی‌تا]، المحبر، تصحیح الیزه لیختن شتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن محمد (1408/1988)، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر ...............، تحقیق خلیل شحاده، ج2، 3، بیروت، دار الفکر، الطبعۀ الثانیه.
- ابن‌کثیر الدمشقى، اسماعیل (1407/ 1986)، البدایۀ و النهایۀ، ج10، بیروت: دار الفکر.
- ُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُُّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّ
- اصفهانى، ابوالفرج على [بی‌تا]، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفة.
- برادران، رضا و محمدصادق گل‌پور سوته (بهار 1396)، «مهدی‌باوری و مؤلفه‌های آن در میان زیدیان مقارن با ظهور نفس زکیه (145-100)»، فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 26، صص 117-138.
- بلاذری، احمدبن یحیی (1959)، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله، ج3، مصر، دار المعارف.
- بلعمى، ابوعلی محمد (1378ش)، تاریخنامه طبرى، تحقیق محمد روشن، ج3، تهران: سروش، چ2.
- حسینیان مقدم، حسین (بهار 1393)، «واکاوی شعار عباسیان در ذهنیت عمومی جامعه»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، سال چهارم، شمارۀ 13، صص27-54.
- دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود (1368)، اخبار الطوال، تحقیق عبدالنعیم عامر، مراجعه جمال‌الدین شیال، قم: منشورات ارضی.
- دینوری، ابن‌قتیبه (1410/1990)، الإمامة و السیاسة، تحقیق علیشیری، ج2، بیروت: دار الأضواء.
- ابن قتیبة دینوری (1380ش)، امامت و سیاست (تاریخ خلفاء)، ترجمه سید ناصر طباطبایى، تهران: ققنوس.
- ذهبی، محمدبن احمد (1413/1993)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، ج9، بیروت: دار الکتاب العربى، الطبعۀ الثانیة.
- طبری، محمدبن جریر (1408)، تاریخ الطبری، ج 4، 7، بیروت: دار الکتب العلمیه، چ2.
- قدسی‌پور، سید حسن (1391)، فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
- مجهول المؤلف (1391)، اخبارالدولۀ العباسیه و فیه اخبار العباس و ولده، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت: دار العلمیه.
- مسعودی، على‌بن الحسین (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ج2، 3، قم: دار الهجرة، چدوم.
- مقدسى، مطهربن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعى کدکنى، ج2، تهران: آگاه.
- المحلی، حمیدبن احمدبن محمد (1423ق)، الحدائق الوردیه فی مناقب الائمۀ الزیدیه، تحقیق مرتضی‌بن زید المحطوری الحسنی، صنعا: مطبوعات مکتبه مرکز بدر.
- نجفیان رضوی، لیلا (بهار 1391)، «واکاوی دلایل حمایت، همراهی و همگرایی فکری اصحاب مذاهب اسلامی زیدیه، معتزله و مرجئه با نخستین قیام های سادات حسنی تا سال 145 هجری»، مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش‌نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، سال سوم، شمارۀ 11، صص97-124.
- ولوی، علیمحمد (1380)، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسلامی، تهران: دانشگاه الزهراء.
- وبر، ماکس (1374)، اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس منوچهری، مهرداد ترابی‌نژاد و مصطفی عمادزاده، تهران: انشارات مولی.
- یعقوبى، ابن‌واضح (۱۴۱۳ق)، تاریخ یعقوبى، تحقیق عبدالامیر مهنا، ج2، بیروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات.
- Bryman, Alan (1992), Charisma and Leadership in Organization, London: Sage Publications.
List of sources with English handwriting
- [Anon] (1391), Aḵbār al-Dolta al-‘Abbāsīyya va Fiha Aḵbār al-A’Abbās va Valada, Edited by ‘Abul‘azīz al-Dorī va ‘Abdulĵabbār al-Moṭalibī, Beirut: Dār al-‘Elmīya.
- Āīīnavand, Ṡādiq; Bayātī, Hādī, Estahrī, Hādī (Winter 1393 Š.), “Vākāvī-yeQīām-e Moḥammad b. ‘Abullāh, (Nifse Zikīyya) va Natāyeĵ va Peyāmadhā-ye Ān”, Maĵala-ye Šīašināsī, 12, No. 48, pp. 203-226. [In Persian]
- Bal‘amī, Abu ‘Alī Moḥammad (1378 Š.), Tārīḵnāma-ye Ṭabarī, Edited by Moḥammad Rošan, Vol. 3, Tehran: Sorūš. [In Persian]
- Barādarān, Reżā; Golpūr Sūta, Moḥammad Ṡādiq (Spring 1396 Š.), “Mahdibāvarī va Moalifahā-ye Ān dar Mīān-e Zidīyān Moqārin bā Ẓohūr-e Nafsi Zakīyya (100-145)”, Tārīḵ-e Farhag va Tamaddon-e Eslāmī, No. 26, pp. 117-138. [In Persian]
- Bilāḏorī, Aḥmad b. Yaḥyā (1959), Ansāb al-Ašrāf, Edited by Moḥammad Ḥamīdallāh, Vol. 3, Miṡr: Dār al-Ma‘ārif.
- Dīnivarī, Abuḥanīfa, Aḥmad b. Dāvūd (1368), Aḵbār al-Ṭivāl, Edited by ‘Abudlna‘īm ‘Āmir, ĵamāl al-Dīn Šīāl, Qom: Manšūrāt-e Arżī.
- Dīnivarī, Ibn Qotiba (1410/1990), Al-Emāma va al-Sīāsa, Edited by ‘Alīšīrī, Vol. 2, Beirut: Dār al-Ażvā.
- Dīnivarī, Ibn Qotiba (1380 Š.), Emāmat va Sīāsat (Tārīḵ-e ḵolafā), Translated by Sayyed Nāṡir Ṭabāṭabāīī, Tehran: Qoqnūš. [In Persian]
- Ḏahbī, Moḥammad b. Aḥmad (1413/1993), Tārīḵ al-Eslām va Vafīyāt al-Mašāhīr va al-‘Alām, Edited by ‘Omar ‘Abulsalām Tadmorī, Vol. Beirut: Dār al-Kitāb al-‘Arabī.
- Esfahānī, Abulfaraĵ ‘Alī (n. d.), Maqāṭil al-Ṭālibīn, Edited by Sayyed Aḥmad Ṡaqr, Beirut: Dār al-Ma‘rifa.
- Ibn ‘Abdiraba, Aḥmad (n. d.), Al-‘Iqd al-Farīd, Edited by ‘Alī Širī, Vol. 5, Beirut: Dār al-Torāṯ al-Eslāmīyya al-‘Arabī.
- Ibn ‘Anba, Aḥmad b. ‘Alī (1417), ‘Omda al-Ṭālib fi Ansāba Āl Abīṭālib, Qom: Anṡārīān.
- Ibn Abī al-Ḥadīd, ‘Abdulḥamīd (1386/ 1966), Šarḥ-e Nahĵ al-Balāḡa, Edited by Moḥammad Abulfażl Ebrāhīm, Vol. 16, Beirut: Dār Eḥyā al-Torāṯ al-‘Arabī.
- Ibn Aṯīr, ‘Ezz al-Dīn ‘Alī (1385/1965), Al-Kāmil fi al-Tārīḵ, Vol. 5, Beirut: Dār Ṡādir- Dār Beyrūt.
- Ibn Ḥabīb, Moḥammad (n. d.), Al-Moḥabbar, Edited by Eliza Liḵtḵtin Šitītr, Beirut: D al-Āfāq al-ĵadīda.
- Ibn ĵuzī, Abul faraĵ (1368), Talbīs-e Iblīs, Translated by ‘Alīreżā Qrāgozlū, Vol. 8, Tehran: Markaz-e Našr-e Dānišgāhī. [In Persian]
- Ibn ḵadūn, ‘Abdulraḥmān b. Moḥammad (1408/1988), Dīvān al-Mobtadā va al-ḵābar fi Tārīḵ al-‘Arab va al-Barbar, Edited by ḵalīl Šaḥāda, Vol. 2-3, Beirut: Dār al-Fikr.
- Ibn Kaṯīr, Al-Damišqī, Eslmāīl (1407). 1986), Al-Badāya va al-Nahāya, Vol. 10, Beirut: Dār al-Fikr.
- Ibn Ṭiqṭiqī, Moḥammad b. ‘Alī (1418/1997), Al-Faḵrī fi Ādāb al-Solṭānīyya va al-Doval al-Eslāmīyya, Edited by ‘Abdul Qādir Moḥammad Māyo, Beirut: Dār al-Qalam al-‘Arabī.
- Ḥosseinīān Moqadam, Ḥossien (Spring 1391 Š.), “Vākāvī-ye Šo‘ār-e ‘Abbasīān dar Ḏihnīyyat-e ‘Omūmī-ye ĵāmi‘a,” Peĵūhišnāma-ye Tārīḵ-e Eslām, 4, No. 13, pp. 27-54.
- Maḥallī, Ḥamīd b. Moḥammad (1432), Al-Hidāeq al-Vardīyya fo Manāṡib al-Aima al-Ziydīyya, Edited by Mortażā b. Ziyd al-Maḥṭūrī al-Ḥasanī, Sana’a: Maṭbū‘āt-e Maktaba Markiza Badr.
- Maqdasī, Moṭahir b. Ṭāhir (1374 Š.), Āfariniš va Tārīḵ, Translated by Moḥammadreżā Šafī‘ī Kadkanī, Vol. 2, Tehran: Āgāh. [In Persian]
- Mas‘udī, ‘Alī b. al-Ḥossein (1409), Morūĵ al-Ḏahab va Ma‘ādin al-ĵavāhir, Edited by As‘ad Dāḡir, Vols. 2-3, Qom: Dār al-Hiĵra.
- Najafīān Rażavī, Leilā (Spring 1391 Š.), “Vākāvī-ye Dalāyila Ḥimāyat, Hamrāhī va Hamgirāī-ye Fikrī-ye Aṡḥāb-e Maḏāhib-e Eslāmī-ye Zidīyya, Mo‘tazila va Morĵa‘a bā Naḵostīn Qīāmhā-ye Sādāt-e Ḥasanī tā Sāl-e 145 Hiĵrī”, Moṭāli ‘āt-e Tārīḵ-e Farhangī, 3, No. 11, pp. 97-124. [In Persian]
- Qodsīpūr, Sayyed Ḥossein (1391 Š.), Farāyan-d Taḥlīl-e Silsilamarātibī, Tehran: Entišārāt-e ĵahād-e Dānišgāhī-ye Dānišgāh-e Ṡan‘atī-ye Amīr Kabīr. [In Persian]
- Ṭabarī, Moḥammad b. ĵarīr (1408), Tārīk al-Ṭabarī, Vols. 4-7, Beirut: Dār al-Kotob al-‘Elmīyya.
- Valavī, ‘Alī Moḥammad (1380 Š.), Dīānat va Sīāsat dar Qorūn-e Naḵostīn-e Eslāmī, Tehran: Dāišgāh-e Alzahrā. [In Persian]
- Yaqūbī, Ibn Vāżiḥ (1413 Š.), Tārīḵ-e Yaqūbī, Edited by ‘Abulamīr Mohanā, Vol. 2, Beirut: Moasisa al-‘Elmī lilmaṭbū‘āt.
Books in English
-Bryman, Alan (1992), Charisma and Leadership in Organization, London: Sage Publications.
- Weber, Max (2019), Economy and Society: A Nnew Translation, Edited and translated by Keith Tribe, Harvard University Press.
)