نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
دانش آموخته دکتری باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
در منابع و متون کهن اعم از تاریخی و جغرافیایی به شهر جیرفت اشاره هایی اندک اما معتنابه شده است. اگر چه این مقدار به درک کامل و حتی ناقصی از اوضاع و شرایط این شهر در گذشته نمی انجامند اما دربر دارندۀ نکات مهمی هستند که در مسیر درک هر چه کاملتر اوضاع و احوال سرزمین جیرفت در گذشته تعیین کننده هستند. در مقالۀ پیشرو اطلاعات به شیوه کتابخانهای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی از نوع «تحلیل محتوا» هستند. نتایج این پژوهش به طور کلی چنین هستند: شهر جیرفت پیش از حمله عرب نیز وجود داشته است. این شهر تا سدۀ ششم هجری همچنان اهمیت خود را حفظ کرد و همواره از کانون های مهم تحولات منطقۀ جنوب شرق ایران بود. اما از این زمان به بعد رفته رفته و نه یکباره جیرفت، اهمیت خود را به عنوان یک مرکز شهری از دست داد و با اینکه این نام (جیرفت) ـ بنا به متون ـ همچنان مورد استفاده قرار می گرفت اما در همان متون هیچگاه نشانی از شهر جیرفت وجود ندارد؛ در حقیقت منظور از جیرفت در این متون نه یک شهر یا مرکز شهری که یک ناحیه جغرافیایی وسیع در جنوب ایالت کرمان بوده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A Contemplation on the Geographic Meaning of the State and the City of Jiroft during the Islamic Era, from the Early Centuries to the Eight Century AH
نویسنده [English]
- Meysam Shahsavari
PhD in Archeology, Tarbiat Modarres University
چکیده [English]
In ancient sources and documents, geographic, historic or whatever, references to Jiroft are rare but remarkable. Although these fail to provide even a vague or fragmented portrait of Jiroft, they do include some really pivotal clues that decisively contribute to an accurate description of region as clearly as possible. Applying the librarian and field methodology, this essay set out to tap into such sources seeking out references to Jiroft. Generally speaking, the findings of this essay boil down to the following. Jiroft goes well back into pre-Muslem invasion era. Its name keeps coming up to the sixth century as a seat of incidents in south-eastern lran. All the same, Jiroft starts to gradually go down in significance as an urban center in the subsequent centuries and although, in the light of old documents, its name (Jiroft) kept comming up, no clear reference has ever been made to Jiroft itself in the very same documents. Infect, in such documents Jiroft is referred to not as a city or urban center, but a vast geographical region to the south of the state of Kerman
کلیدواژه‌ها [English]
- Jiroft
- Ancient site of Old city of Jiroft
- Early to Medieval centuries AH
- Archeology
- ابن‌اثیر، عزالدین علی (1382). تاریخ کامل. برگردان حمیدرضا آژیر. جلد (11). انتشارات اساطیر. چاپ یکم.
- ابن حوقل (1366). سفرنامه، ترجمه و توضیح دکتر جعفر شعار. موسسۀ انتشارات امیرکبیر. تهران: چاپ دوم.
- ابن خلدون (1364). العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی. جلد (2). تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. چاپ اول.
- ابن رسته، احمد بن عمر (1365). اعلاق النفیسه. ترجمه و تألیف دکتر حسین قره‌چانلو. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ اول.
- استخری ابوعبدلله. احمدبن محمد (1347). مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اعتصامی، علی (1391). ادیان و مذاهب کرمان از ورود اسلام تا پایان دورۀ سلجوقی. کرمان: انتشارات خدمات فرهنگی.
- افضل الدین کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد (2536). عقدالعلی. به تصحیح و اهتمام علیمحمد عامری نایینی. تهران: انتشارات روزبهان.
- اقبال آشتیانی، عباس (1362).[ مقدمه]، سمط‌العلی اللحضره العلیا. تألیف ناصرالدین منشی کرمانی، تهران: انتشارات اساطیر.
- ------------- (1389). تاریخ مغول، قم: انتشارات نیلوفرانه.
- امیرحاجلو، سعید (1393). «تببین نقش متغیرهای بوم‌شناسی در حیات شهر اسلامی جیرفت». پژوهش‌های باستانشناسی ایران. شمارۀ 7، دورۀ چهارم، پاییز و زمستان 1393: صص 173-192.
- امیرحاجلو، سعید و میثم شهسواری (در دست چاپ). «تحلیل سیستم دفاعی ساکنان دشت جیرفت در سده‌های نخست تا میانۀ هجری». مجله مطالعات تاریخی. انجمن ایرانی تاریخ.
- بارتولد، ولادیمیر (1372). تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران. ترجمۀ حمزه سردادور. تهران: انتشارات توس. چاپ سوم.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1368). مرآةالبلدان. جلد چهارم، با تصحیحات و حواشی به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- بادنج، معصومه (1386). «جیرفت»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، جلد (11). تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم (2535). [دیباچه]، تاریخ شاهی. به اهتمام و تصحیح محمدابراهیم باستانی‌پاریزی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- ------------------- (1385). [حواشی و تعلیقات]، تاریخ کرمان. نوشتۀ احمدعلیخان وزیری. تصحیح و تحشیه باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم، چاپ پنجم.
- ------------------- (1386). [حواشی و تعلیقات]، سلجوقیان و غز در کرمان. تحریر میرزا محمدابراهیم خبیصی‌حسینی. تصحیح و مقدمه باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم. چاپ اول.
- پیروزفر، سهیلا و فهیمه اکبرزادۀ یزدی (1395). «ارزیابی رجالیان دربارۀ محمد بن بحر رهنی»، دو فصلنامۀ علمی‌پژوهشی حدیث‌پژوهی، سال هشتم، شمارۀ شانزدهم: صص 75-98.
- تاریخ سیستان (1366). تصحیص ملک‌‌الشعرای بهار. تهران: انتشارات پدیده خاور. چاپ دوم.
- تاریخ شاهی (2535). تاریخ شاهی قراختاییان از مؤلفی ناشناخته در قرن هفتم هجری. به اهتمام و تصحیح محمدابراهیم باستانی‌پاریزی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- جیهانی ا. (1368). اشکال العالم. ترجمۀ علی بن عبداسلام کاتب. با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. تهران: شرکت به‌نشر. چاپ اول.
- چوبک، حمیده (1376). «یافته‌های گورهای سنگی چاهان»، خلاصه مقالات دومین گردهمایی باستانشناسی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه). چاپ اول.
- چوبک، حمیده، (1383). تسلسل فرهنگی جازموریان ـ شهر قدیم جیرفت. رسالۀ دکتری. دانشگاه تربیت مدرس.
- چوبک، حمیده و محمدیوسف کیانی، (1383). «حوزۀ جغرافیایی جازموریان در بررسی‌های باستانشناسی». فصلنامۀ مدرس. دورۀ هشتم، شمارۀ چهارم (پیاپی35): صص 31-69
- چوبک، حمیده، (1385). [جازموریان (محوطه‌های باستانی)]، دانشنامۀ جهان اسلام، جلد (10). تهران.
- چوبک، حمیده و محسن احمدی (1390). «جیرفت»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. جلد (19). تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- چوبک، حمیده (1391). «سفالینه‌های دوران اسلامی». مجله مطالعات باستانشناسی. دورۀ 4. شمارۀ1. بهار و تابستان 1391. شماره پیاپی 5. صص 83-96
- حدودالعالم من المشرق الی المغرب (1361). به کوشش دکتر منوچهر ستوده. تهران: انتشارات طهوری.
- خبیصی حسینی، محمدابراهیم (1386). سلجوقیان و غز در کرمان، به کوشش باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم.
- خداوردی‌تاج‌آبادی، محمد (1386). تاریخ سیاسی و اجتماعی کرمان از ورود اسلام تا پایان آل بویه، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
- خوافی، شهاب‌الدین عبدالله (1378). جغرافیای حافظ‌ابرو، مقدمه تصحیح و تحقیق صادق سجادی. جلد سوم. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
- دایرةالمعارف تشیع (1391). زیر نظر احمد حاج‌سیدجوادی، کامران فانی بهاءالدین خرمشاهی. جلد (5). تهران: مؤسسه انتشارات حکمت.
- سایکس، سرپرسی (1368). تاریخ ایران. ترجمۀ سیدمحمدتقی فخر داعی‌گیلانی. جلد (2). تهران: دنیای کتاب. چاپ چهارم.
- ستار زاده، ملیحه (1386). سلجوقیان. تهران: انتشارات سمت. چاپ اول.
- شهسواری، میثم (1388). بررسی باستان‌شناختی تپه باستانی تمب‌خرگ واقع در رودبار جنوب، استان کرمان. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
- شهسواری، میثم و رضا مهرآفرین (1389). «جغرافیای تاریخی سرزمین رودبار جنوب در دوران اسلامی و مطالعۀ یکی از مکان‌های باستانی متعلق به این دوره: قلعۀ خرق (قلعه دختر تمب‌خرگ)». مجله مطالعات ایرانی. سال نهم، شماره هژدهم.
- صفا، عزیزالله (1372). تاریخ جیرفت و کهنوج. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
- طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. جلد (5). ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات اساطیر. چاپ پنجم.
- طباطبایی، ابوالفضل (2535). [مقدمۀ مترجم] سفرنامه، احمدبن فضلان العباس بن راشد بن حماد. ترجمۀ ابولفضل طباطبایی. تهران: انتشارات شرق.
- علیدادی‌سلیمانی، نادر و میثم شهسواری (1392). شش گفتار در باستانشناسی و تاریخ جیرفت. تهران: ناشر مؤلف.
- غفار، قمر (1370). قدیم‌ترین جغرافیدانان مسلمان. دهلی‌نو: ناشر رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران دهلی‌نو.
- قدامه‌بن جعفر کاتب بغدادی (1370). الخراج. ترجمه حسین قره‌چانلو. تهران: نشر البرز.
- قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمه با اضافات از جهانگیرمیرزا قاجار. به تصحیح و تکمیل میرهاشم محدث. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- گابریل، آلفونس (1348). تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمه از فتحعلی خواجه‌نوری. تکمیل و تصحیح از دکتر هومان خواجه‌نوری. تهران: انتشارات ابن سینا. چاپ اول.
- مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی‌بکر بن محمد بن نصر (1336). نزهه‌القلوب. با مقابله و حواشی و تعلیقات و فهارس به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ طهوری.
- مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی‌بکر بن احمد بن نصر (1362). تاریخ گزیده، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- مقدسی، ا. م. ا. (1361). احسن‌التقاسیم فی معرفت الاقالیم، بخش دوم، ترجمۀ دکتر علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، چاپ اول.
- ملامحمد مومن کرمان (1384). صحفه‌الارشاد (تاریخ افشار کرمان ـ پایان کار صفویه). تصحیح و تحشیه و مقدمه باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم. چاپ یکم.
- منزوی، علینقی (1383). [حواشی و تعلیقات] معجم‌البدان. یاقوت حموی، جلد (1) ـ بخش نخست. ترجمان دکتر علینقی منزوی. تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث‌فرهنگی (پژوهشگاه). چاپ اول.
- میرزا محمدابراهیم خبیصی حسینی (1386). سلجوقیان و غز در کرمان، تصحیح و مقدمه باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم. چاپ اول.
- موسوی‌حاجی، سیدرسول. باهو، محمدرضا. شهسواری، میثم، (1387).«یک سازة معماری در بستر سیاسی و اجتماعی عصر خود: مقبرۀ خواجه اتابک مسئله‌ها و فرضیه‌ها». مجله مطالعات ایرانی. شماره 13، بهار 1387.
- موسوی‌حاجی، سیدرسول. شهسواری، میثم، (1392). «شهر قدیم جیرفت: توضیحی برای روند و چرایی متروک‌شدن آن با نگاهی به شهر جدید جیرفت»، مجله پژوهش‌نامۀ خراسان بزرگ. سال چهارم. شمارۀ 11، تابستان 1392.
- ناصرالدین منشی‌کرمانی (1362). سمط العلی للحضره العلیا. به تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات اساطیر. چاپ دوم.
- نویری، شهاب‌الدین احمدبن عبدالوهاب (1985). نهایت‌الأرب فی فنون‌الادب. تحقیق محمد فوزی العنتیل. جلد (26). قاهره: دارالکتب و الوثایق القومیه.
- وزیری، احمدعلیخان (1385الف). جغرافیای کرمان. به کوشش باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم.
- --------------- (1385ب). تاریخ کرمان. به تصحیح و تحشیۀ باستانی‌پاریزی. تهران: نشر علم.
- یاقوت حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله (1383). معجم‌البدان، ترجمان دکتر علینقی منزوی. جلد (2). تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه). چاپ اول.
)