نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

• علی آقاجانی

دانش‌آموخته دکتری علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم (ع) و مدرس دانشگاه قم

چکیده

جایگاه راهبردی معروف و منکر در کلام سیاسیِ معتزله به گونه‌ای که امامت ذیل آن قرار می‌گیرد و تأثیرات ژرفی بر تاریخ سیاسی این گروه گذاشته است. مقاله حاضر با بهره‌گیری از چارچوب نظری مبتنیِ بر گونه‌شناسی مبارزة مثبت، منفی و مشارکت در قدرت، این تأثیر را کاویده است و در پاسخ به این پرسش که جایگاه و سطوح تأثیرگذاری معروف و منکر در تاریخ معتزله چیست، فرضیه خود را مبنی بر ظرفیت و گستردگی اصل پنجم معتزله نسبت به کنش اجتماعی فرهنگی و کنش سیاسی در گستره تاریخ به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در قالب سه رهیافتِ مبتنی بر چارچوب نظری به آزمون گذاشته است. بر این اساس، مقاله بر آن است که سه رهیافتِ تاریخی هم‌زمان در مواجهه با معروف و منکر در میان معتزله هویداست: رهیافت مبارزة مثبت، که درصدد مبارزة رویارو با حاکمان نامشروع است و به اِعمال آخرین مرتبة امر به معروف و نهی از منکر یعنی قیام بالسیف دست می‌زند؛ نمونه آن شرکت در قیام حسنیان و مشارکت در قیام علیه ولید بن یزید است. رهیافت مبارزة منفی، که تا پایة خروج و قیام پیش می‌رود اما از آن پیش‌تر نمی‌رود و به اقدام عملی دست نمی‌زند که نمونة آن اقدامات واصل بن ‌عطا و عمرو بن عبید است. رهیافت شرکت در قدرت که دست‌یابی به مراکز سلطه را وسیلة لازمی برای نشر عقاید خود و امر به معروف و نهی از منکر می‌شمرد که نمونة آن ابن ابی‌دؤاد و ثمامة بن ‌اشرس است. این سه رهیافت سه صورت‌بندیِ انقلابیون، اصلاحیون و منفعلان را در کنارِ دولت شبه‌ایدئولوژیک و اقتدارگرا در تاریخ سیاسی معتزله برمی‌سازد.
 

کلیدواژه‌ها

• معتزله
• تاریخ سیاسی
• معروف و منکر
• رهیافت مبارزة مثبت
• رهیافت مبارزة منفی
• رهیافتِ شرکت در قدرت

موضوعات

• تاریخ تحولات جهان اسلام

عنوان مقاله [English]

The Formation of Effects of Vice and Virtue in Political History of Muʿtazila

نویسنده [English]

• Ali Aqajani

PhD in Political Silences, Baqir al-Olum University; Lecturer in University of Qom

چکیده [English]

The strategical position of vice and virtue in the political theology of Muʿtazila, as Imamat is next to it, has had extreme effects on the political history of this group. This research, using a theoretical framework of the typology of the positive and negative fight, and participation in power, has studied this impact. Responding to the question of the position and impact level of vice and virtue in history of Muʿtazila, the theory of capacity and dimension of the fifth element of Muʿtazila toward social-cultural act and political act in history, has been tested in the form of three approaches based on the theoretical framework. Therefore, the article shows that there are three historical approaches toward vice and virtue between Muʿtazilids: The approach of positive fight that is about to combat with illegitimate rulers, as taking part in the uprising of Hassanids and the uprising against Valid b. Zaid. Next is the approach of the negative fight that goes on close to an insurgency but does not make an effective action, as Wasil b. ‘Ata and ‘Amr b. Ubaid did. The third approach is cooperating in power as the think having access to the centers of authority is necessary for spreading their opinion, as Ibn Abī Duʾād and T̲h̲umāma b. As̲h̲ras did so. These three approaches show the formation of Revolutionaries, Reformists, and Indecisives beside the semi-Idealogic and authoritarian government in the history of Muʿtazila.

کلیدواژه‌ها [English]

• Muʿtazila
• Political History
• Vice and Virtue
• Positive fighting approach
• Negative fighting approach
• Cooperating in power approach