نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دانشیار مرکز معارف اسلامی و ادبیات فارسی، دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

پژوهش حاضر تطور تاریخی شاخۀ بَرزش‌آبادی سلسلۀ کبرویه را در ایران دورۀ صفویه واکاوی می‌کند. این فرقۀ صوفیه در دورۀ صفویه به نام فرقۀ ذهبیه شناخته می‌شود. مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی با اتکا به منابع تاریخی به‌ویژه منابع مربوط به این فرقه، تحولات تاریخی و تشبثات فکری مرشدان این طریقت را در دورۀ صفویه بررسی می‌کند. رهیافت پژوهش آن که اصطلاح ذهبیه تا اواخر قرن 11ق/17م به‌عنوان یک نام مناسب برای این طریقت صوفیانه هنوز مطرح نبود و تطور تاریخی این فرقه مربوط به اواخر قرن 11ق/17م (اواخر دورۀ صفویه) و حاصل تشبثات و فعالیت‌های زیرکانۀ مؤذن خراسانی (متوفی 1078ق/1668م) و شاگردش نجیب‌الدین زرگر اصفهانی (حدود 1108ق/1696م) است. دگرگونی‌های فرقه در دورۀ صفویه و تشبثات رهبران آن در دورۀ صفویه، موضوع اصلی پژوهش حاضر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historical Analysis of The Endeavors of Ḏahabīya during The Safavid Period

نویسنده [English]

  • Seyed Ahmad Aghili

Associate Professor, Center of Islamic Sciences and Persian Literature, Isfahan University of Technology, Isfahan, Iran,

چکیده [English]

This study analyzes the historical evolution of the Barzashabadi branch of the Kobrawieh dynasty in Iran during the Safavid period. This Sufi sect in the Safavid period is known as the Ẕahabiyya. The article examines the historical developments and intellectual activities of the masters of this sect in the Safavid period with a descriptive and analytical method, relying on historical sources, especially the sources related to this sect. The research approach is that the term Ḏahabīya. was not considered an appropriate name for this Sufi order until the end of the 11/17th century and the historical development of this sect is related to the end of the 11/17th century (the end of the Safavid period) and is the result of the wise activities of Muezzin Khorasani (death 1078 AH/1668 AD) and his student is Najibuddin Zargar Esfahani (about 1108 AH/1696-1696 AD). The transformations of the sect in the Safavid period and the activities of its leaders in the Safavid period are the main subject of the present research.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safaviyeh
  • Kobrawieh
  • Ḏahabīya
  • Muezzin Khorasani
  • Najibuddin
اردبیلی بیدگلی، میرزامحمد (1391) تذکرة الذاکرین (رسالۀ صوفیۀ صفویه، مناجات)، تصحیح افشین عاطفی، کاشان: همگام باهستی.
استخری، احسان‌الله (1338) اصول تصوف، تهران: کانون معرفت.
احمدی، نزهت (1382) رؤیا و سیاست در عصر صفوی، تهران: نشر تاریخ ایران.
امین‌الشریعه خویی، ابوالقاسم (1383) میزان الصواب در شرح فصل الخطاب سید قطب‌الدین نیریزی، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.
پارسا، خواجه محمد (1354) رسالۀ قدسیه، تصحیح مالک محمد اقبال، پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
تبریزی اصفهانی (زرگر)، نجیب‌الدین رضا (1325) نورالهدایه، تهران: چاپخانۀ علمی.
تبریزی اصفهانی (زرگر)، نجیب‌الدین رضا (1342ق) سبع المثانی، تصحیح میرزا محسن اردبیلی، شیراز: مطبعۀ احمدی.
تمیم‌داری، احمد (1389) عرفان و ادب در عصر صفوی، تهران: حکمت.
دویس، دوین (1386) «افول کبرویه در آسیای مرکزی»، ترجمۀ مژگان پورفرد، تاریخ اسلام، (32)، قم: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
زاهدی، شیخ حسین (1395) سلسله النسب صفویه، تصحیح حسین نصیرباغبان، تهران: ارمغان تاریخ.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1369) دنبالۀ جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
جعفریان، رسول (1370) دین و سیاست در دورۀ صفوی، قم: انصاریان.
جعفریان، رسول (1379) صفویه در عرصۀ دین، فرهنگ و سیاست، جلد2، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
خاوری، اسدالله (1383) ذهبیه (تصوف علمی، آثار ادبی)، تهران: دانشگاه تهران.
خسروپناه، عبدالحسین (1385) «تحلیلی از تصوف با تأکید بر فرقۀ ذهبیه»، کتاب نقد، ( 32).
خلخالی، ادهم (1382) رسائل فارسی ادهم خلخالی: مشتمل بر چهارده رساله در عقاید و اخلاق و عرفان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
حاجیان‌پور، حمید؛ پیروزان، هادی (1396) «طریقت ذهبیه در دورۀ صفوی»، تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، تبریز، (13)، 49- 25.
حسینی‌زاده، محمدعلی (1379) علما و مشروعیت دولت صفوی، تهران: انجمن معارف اسلامی.
شاملو، ولی قلی‌بن‌داوود (1374) قصص الخاقانی، تصحیح سید حسن سادات ناصری، جلد2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شوشتری، قاضی سیدنورالله شوشتری (1376ق) مجالس المؤمنین، تهران: اسلامیه.
شیروانی، میرزا زین‌العابدین (1339) ریاض السیاحه، تصحیح اصغر حامد (ربانی)، تهران: سعدی.
شیروانی، میرزا زین‌العابدین (1348) حدیقه السیاحه، تصحیح سلطان حسین تابنده گنابادی، تهران: دانشگاه تهران.
شیروانی، میرزا زین‌العابدین (بی‌تا) بستان السیاحه، تهران: کتابخانۀ اسناد ملی.
عقیلی، احمد (1392) «نسبت علم و سیاست در طریقت‌های عرفانی (ذهبیه و نعمت ‌اللهیه) عصر زندیه»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، تهران: دانشگاه الزهرا، 23(12)، صص148- 117.
کربلایی، حافظ حسین (1349) روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لاهیجی، محمدبن‌یحیی (1377) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ویرایش علیقلی محمودی بختیاری، تهران: نشر علم.
لویزن، لئونارد (1389) میراث تصوف، جلد2، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
معصوم شیرازی، محمدمعصوم (معصوم علی‌شاه) (1382) طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: سنایی.
مدرسی چهاردهی، نورالدین (1348) «سلسلۀ ذهبیه و صفویه»، ارمغان، 38(3)، صص319-315.
مدرسی چهاردهی، نورالدین (1382) سلسله‌های صوفیۀ ایران، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدس اردبیلی، ملااحمد (1383) حدیقه الشیعه، تصحیح صادق حسن‌زاده، قم: انصاریان.
میرلوحی سبزواری، سیداحمد (1384) کفایه المهتدی فی معرفه المهدی (اربعین میرلوحی)، با مقدمه و تصحیح سیدمصطفی شریعت موسوی، قم: دارالتفسیر.
مؤذن خراسانی، محمدعلی (1381) تحفه عباسی، تهران: انس تک.
نیریزی، قطب‌الدین (1383) فصل الخطاب، ترجمۀ محمد خواجوی، جلد1، تهران: مولی
نیومن، آندرو. جی (1393) ایران صفوی (نوزایی امپراتوری ایران)، ترجمۀ عیسی عبدی، تهران: کتاب پارسه.
وحید قزوینی، محمدطاهر (1342) عباس‌نامه، تصحیح ابراهیم دهگان، اراک: داودی.
 
-Algar, Hamid.(1983).Ḏahabīya, in Encyclopædia Iranica (hereafter EIr). http: //iranica .com/ articles/ dahabiya-sufi-order-of-shiite-allegiance.
-Anzali,Ata.(2013),The Emergence of the zahabiyya in safavid iran,Journal of sufi studies 2(2013),149-175.
- Babayan, Kathryn.(2002), Mystics, Monarchs and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran (Cambridge, Mass:Distributed for the Center for Middle Eastern Studies of Harvard University by Harvard University Press).
-Bashir, Shahzad.(2003), Messianic Hopes and Mystical Visions: The Nūrbakhshīya Between Medieval and Modern Islam (Columbia: University of South Carolina Press).
-Bashir, Shahzad.(2011), Sufi Bodies: Religion and Society in Medieval Islam (New York: Columbia University Press.
-DeWeese,Devin.(2010), Spiritual Practice and Corporate Identity in Medieval Sufi: Communities of Iran, Central Asia, and India, in Religion and Identity in South Asia and Beyond: Essays in Honor of Patrick Olivelle, ed. Steven E. Lindquist (London: Anthem Press), 252
-DeWeese, Devin.(1998),The Eclipse of the Kubravīya in Central Asia, Iranian Studies 21. 1/2: 45–83.
-Gramlich,Richard.(1981),Die schiitischen Derwischorden Persiens,3vols. (Marburg: Deutsche Morgenländische Gesellschaft).
-Hamut,Bahargül.(2011), Silsilat az-Ẕahab. Kommentierung einer Čaġatai-uigurischen Handschrift zu den Aqtaġliq Hoǧilar, einer mystischen Gruppierung in Xinjiang im 16.-18. Jahrhundert (Berlin: Klaus Schwarz Verlag).
-Hodgson, Marshall G, S.(1974),The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, 3 vols. (Chicago: University of Chicago Press), 2
- Newman, Andro,G.(1999), Sufism and Anti-Sufism in Safavid Iran: The Authorship of the ‘Ḥadīqat al-Shīʿa’ Revisited, Iran 37: 95–108
- Lewisohn, Leonard.(2010), The Qawāʾim Al-anwār of Rāz-i Šīrāzī and Shiʿi Sufism in Qajar Persia, in Muslim Cultures in the Indo-Iranian World During The Early-modern and Modern Periods, ed. Denis Hermann and Fabrizio Speziale (Tehran: Institut Français de Recherche en Iran), 247–71
 
 
 
 
 
 
Ahmadi,N.(2012), Dream and Politics in the Safavid Era, Tehran: Entešārāt-e Tārīḵ-e Iran]in Persian[.
Ardabīlī Bīdgolī,M.(2012), Taẕkīrat ul-ẕākīrīn, (Rīsāle-ye Ṣūfiyye-ye Ṣafavīyyeh, Monāǰāt, ed. A. Atefi ,Kashan: Entešārāt-e Hamgām bā Hastī]in Persian[. 
Ardabīlī, A. (2004), Ḥadīqat ul-šīāa, edited by Sadiq Hassanzadeh, Qom: Ansārīān]in Persian[.
Aghili, A. (2013),"The Relation of Science and Politics in the Mystical Sects of Zand Era (with Emphesize on Zahabiyeh and Nematolahiyeh)”, Tehran: Alzahra University, Historical Perspective & Historiography, No 12:117-148]in Persian[. 
Estakhri, E. (1960), Principles of Sufism, Tehran: Kānūn-e Maʿrīfat ]in Persian[.
Jafarian, R. (2000). Safavid era in the field of religion, culture and politics, 3 vols. (Qom: Pazhūheškadeh-ye Ḥūzeh va Dānešgāh. ]in Persian[. 
Jafarian, R. (1991), Religion and Politics in the Safavid Period, Qom: Ansārīān]in Persian [.
Hajianpour, H & Pirouzan, H. (2016), Ḏahabīya Tariqat in the Safavid Period, Tabriz: Journal of Tarīḵnāmeh-e Iran-e Ba‘d az Islam,Vol. 13: 25-49]in Persian[.
Hosseini-zadeh, M. (2000), Scholars and the Legitimacy of the Safavid State, Tehran: Association of Islamic Education]in Persian [.
Karbalaei Tabrizi ,H.(1965), Rawżāt ul-ǰīnān va ǰannāt ul-ǰanān, 2 vols, ed. Jafar Sultan Al-Qaraei,Tehran: Bungāh-i Tarjumah va Nashr-i Kitāb. ]in Persian[.
Ḵalḵālī, A. (2003), Rasāʾīl-e fārsī-ye Adham Ḵalḵālī: Moštamel bar Čahārdah Rīsāleh dar ‘Aqāyed va Aḵlāq va ʿErfān, ed.A. Norani, Tehran: Anǰoman-e Āṯār va Mafāḵer-e Farhangī. ]in Persian[.  
Khavari, A. (1983), Ẕahabīyyeh: Taṣawwuf-e ‘Elmī, Āṯārr-e Adabī, Tehran: niversity of Tehran. ]in Persian[.
Khosru-panah, A. (2005), An analysis of Sufism with an emphasis on Ẕahabiyya, Ketabe-naghd: vol. 32. ]in Persian[.
ḵūeī, A.(2013), Mīzān ul-Ṣavāb dar šarḥ-e Faṣl ul-ḵīṭāb,3 vols., ed. M.ḵvājavī, Tehran: Maulā. ]in Persian[.
Maʿṣūm-ʿAlī šāh. M. (1960), Ṭarāʾīq ul-Ḥaqāʾīq,3vols., ed. M. Mahjub(Tehran: Ketābḵāne-ye Bārānī. ]in Persian[.
Mīrlūḥī Sabzevārī, A (2004), Kīfāyat ul-Mohtadī fi Ma'rīfat ul-Mahdī (Arbaʾīn Mīrlūḥī), ed Mousavi, Qom: Dār ul-Tafsīr]in Persian[.
Modaresi Char-dehi, N. (2003), Sufi dynasties of Iran. Tehran: ‘Elmī va Farhangī]in Persian[.
Modaresi Char-dehi, N. (1969), Dhahabiyyah and Safavid Dynasty, Tehran: Armaḡān, Vol 38, No 3 ]in Persian[.
Mūʿazen ḵorāsānī, M.A.(2002),Toḥfe-ye ʿAbbāsī, Tehran: Ons Tak]in Persian[.
Newman,A.j.(2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, translated by Isa Abdi, Tehran: Ketāb Pārseh.
Neīrīzī, Q. (2004), Faṣl ul-ḵīṭṭāb, trans: M. Khajawi, Vol 1, Tehran: Moula. ]in Persian[.
Lāhīǰī, M.(1998), Mafātīḥ ul-Eʿǰāz fī šarḥ-e Golšan-e Rāz, ed. A. Mahmoudi Bakhtiyari, Tehran: Našr-e ʿElm. ]in Persian[.
Parsa, Kh, M. (1975), Resāleh-ye Qodsīyyeh, ed. M. Eqbal, Rawalpindi: Entešārāt-e Markaz-e Taḥqīqāt-e Fārsī-ye Īrān va Pākestān. ]in Persian[.
šāmlū,V.(1992), Qīṣaṣ al-ḵāqānī, ed. Ḥ. Sadat Naseri ,Tehran: Sāzmān-e Chāp va Entešārāt-e Vezārat-e Farhang va Eršād-e Islāmī. ]in Persian[.
šīrvānī, Z. (1969), Ḥadāʾīqt ul-Sayāḥa,Tehran: Chāp-e Dānešgāh, ]in Persian[.
šīrvānī, Z. (1897), Bostān ul-Sayāḥa, Tehran: Kārḵāneh-ye Ḥabībullāh. ]in Persian[.
šīrvānī, Z. (1960), Rīyāż ul-Sayāḥa, ed. Ḥ. Rabbani ,Tehran: Ketābforūšī-e Saʿdī. ]in Persian[.
šoštarī, N. (1998), Maǰālīs ul-Muʾmenīn, 2vols, Tehran: Ketābforūšī-e Islāmīyya.] in Persian [.
Tabrīzī Eṣfahānī(Zargar), N, (1981). Sabʿ ul-Maṯā̱nī ,Tehran: Entešārāt-e ḵānaqāh-e Aḥmadī. ]in Persian[.
Tabrīzī Eṣfahānī (Zargar), N. (1946), Nūr ul-Hīdāya, Tehran: Chāpḵāneh-ye ʿElmī. ]in Persian[.
Tamim-dari, A.(2009), mysticism and literature in the Safavid era, Tehran: Ḥekmat. ]in Persian[.
Vaḥīd Qazvīnī, M.(1951), ʿAbbās-nāma, ed. Ebrahim Dehgan, Arak: Dāvūdī. ]in Persian[.
Zāhedī, H.(1964), Selselat ul-Nasab Ṣafavīyyeh: Nasab-nāmeh-ye pādešāhān-e bā ʿaẓimat-i ṣafavī, Berlin: Chapkhana-i Iransahr. ]in Persian[.
Zarin Koob, A. (1990), Exploration in Iranian Sufism, Tehran: Amīr Kabīr. ]in Persian[.