نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
در روزگار ساسانیان، «دیوان سپاه» (در منابع عربی و فارسی: «دیوان الجُند»/ «دیوان الجیش»/ «دیوان المقاتله» یا «دیوان عرضِ سپاه») که با جنگ و رزم‌آوری و پاسداری از مرزهای کشور پیوند داشت، یکی از ارجمندترین دیوان‌های شاهنشاهی بود. پاره‌ای از دبیران کارآزمودۀ این دیوان که «دبیر سپاه» (در منابع عربی: کاتب الجُند/ کاتب الجیش) نامیده می‌شدند، در لشکرکشی‌ها با سپاهیان همراه می‌شده‌اند و چنان یک رویدادنگار/ تاریخ‌نگار، چندوچون نبردها و کارهای جنگاوران و فرماندۀ سپاه در رویارویی با سپاه دشمن، فهرست غنائم جنگی و نیز شمار کشته‌شدگان در جنگ را می‌نوشته‌اند و به پادشاه گزارش می‌داده‌اند. این دبیران که در هنگامۀ نبرد، نامه‌نگاری‌های فرماندۀ سپاه با پادشاه یا دیگران را انجام می‌دادند، البته نماینده و چشم و گوش ویژۀ پادشاه در سپاه نیز بودند و با وجود آن‌ها سپاهیان و فرماندهان، کمتر می‌توانستند به کارهای پنهانی و نافرمانی از پادشاه دست بزنند. در این جستار، به اهمیت «دبیر سپاه» در دیوان‌سالاری ساسانیان و نیز خویشکاری او در جنگ‌ها چنان «چشم و گوش» پادشاه و یک رویدادنگار/ تاریخ‌نگار در سپاه، خواهیم پرداخت.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The “Dabīr-e Sepāh”/ “Secretary of the Corps” in the Bureaucracy of the Sasanian Empire
نویسنده [English]
- Shahram Jalilian
Professor, Department of History, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]
During the Sāsānid era, “Dīvān-e Sepāh” (in Arabic and Persian sources: “Dīvān al-Jūnd”, “Dīvān al-Jeyš”, “Dīvān al-Moqātala” or “Dīvān-e Sepāh”), was one of the most important organizations of the Sāsānid Empire, directing the warfare and guarding the borders of the country. Some of the experienced secretaries of this organization, who were called “Dabīr-e Sepāh”/ “Secretary of the corps” (in Arabic sources: Kātib al-Jūnd” or “Kātib al-Jeyš”), went to war with the Corps and as chroniclers/ historians, reported the war with the enemies and the actions of the fighters and the commander of the corps. They also wrote the list of spoils of war as well as the number of troops killed in the war and reported to the king. These secretaries, who during the battle, carried out correspondence between the army commander and the king or others, were also the special “eyes and ears” of the king in the army, and with their presence, the army and commanders were less likely to engage in secret activities and rebellion against the king. Thus, this study will discuss the importance of the “Dabīr-e Sepāh” in the Sāsānian bureaucracy, as well as their roles in wars, as the “eyes and ears” of the king and as event writer/ historians in the corps.
کلیدواژه‌ها [English]
- Sāsānian
- Dīvān-e Sepāh
- Dabīr-e Sepāh
- Dīvān al-Jūnd
- Kātib al-Jūnd
آگاثیاس (1399) تواریخ، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، تهران: لاهیتا.
ابن‌بلخی (1363) فارس‌نامه، به‌سعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.
امام شوشتری، محمدعلی (1350) تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ایران، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
امیدسالار، محمود (1390) «خدای‌نامه»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص51- 37.
اندرز انوشه‌روان آذرباد مارسپندان (1382) متن‌های پهلوی، بهکوشش جاماسب جی آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، صص83- 77.
اندرز خسرو قبادان (1382) متن‌های پهلوی، بهکوشش جاماسب جی آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ص76-75.
بازارنوی، مژده و شهرام جلیلیان (1398) «دبیران و سنت دبیری در دورۀ ساسانیان»، جندی‌شاپور، 5(18)، صص25-1.
بلعمی، ابوعلی محمدبن‌محمد (1385) تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، بهکوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
بیهقی، ابراهیم‌بن‌محمد (1390ق/ 1970م) المحاسن و المساوی، بیروت: دارصادر.
پروکوپیوس (1382) جنگ‌های ایران و روم، ترجمۀ محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
تَجارب الامم فی اخبار ملوک العربِ و العَجم (1373) بهکوشش رضا انزابی‌نژاد و یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
تفضلی، احمد (1376) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بهکوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
تفضلی، احمد (1385) جامعۀ ساسانی: سپاهیان، کاتبان و دبیران، دهقانان، ترجمۀ شیرین مختاریان و مهدی باقی، تهران: نی.
تئوفیلاکت سیموکاتا (1396) تاریخ: ایران باستان و روم، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، تهران: کتاب سده.
ثعالبی‌مرغنی، حسین‌بن‌محمد (1372) شاهنامۀ کُهن: پارسی تاریخ غُرر السیر، ترجمۀ محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جلیلیان، شهرام (1391) «نهاد دایگانی در دورۀ ساسانیان»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم‌انسانی ومطالعات فرهنگی، 2(1)، صص74- 53.
جلیلیان، شهرام (1396) تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
جهشیاری، ابوعبدالله محمدبن‌عبدوس (1348) کتاب الوزراء و الکُتّاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران: ناشر مترجم.
جهشیاری، محمدبن‌عبدوس (1408ق/ 1988م) کتاب الوُزرا و الکُتّاب، تصحیح حسن الزین، بیروت: دارالفکر الحدیث.
حسن‌دوست، محمد (1395) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، جلد 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خالقی‌مطلق، جلال (1386) «از شاهنامه تا خدای‌نامه: جستاری دربارۀ مأخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه (با یک پیوست: فهرست برخی متون ازدست‌رفته به زبان پهلوی)»، نامۀ ایران باستان، 7(2و1)، صص119- 3.
خالقی‌مطلق، جلال (1393) یادداشت‌های شاهنامه (با اصلاحات و افزوده‌ها) 10، بخش دوم و سوم، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
خسرو قبادان و ریدگی (1382) متن‌های پهلوی، بهکوشش جاماسب جی آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، صص61-55.
خطیبی، ابوالفضل (1394) «خدای‌نامه»، تاریخ جامع ایران، جلد پنجم: زبان و ادبیات، تاریخ‌نگاری و جغرافیا، فلسفه و نهضت ترجمه در ایران باستان؛ زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص703-675.
دربارۀ آیین نامه‌نویسی (1382) متن‌های پهلوی، بهکوشش جاماسب جی آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، صص143-139.
دریایی، تورج (1383) شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
دینوری، ابوحنیفه احمدبن‌داود (1960م) اخبار الطوال، تصحیح عبدالمنعم امیر و جمال‌الدین الشیال، قاهره.
دینوری، ابوحنیفه احمدبن‌داود (1381) اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
دینوری، ابی محمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبه (1383ق/ 1963م) عُیون‌الاخبار، المجلد الاول، القاهره: المؤسسۀ المصریه العامه للتألیف و الترجمه و الطباعه و النشر.
رجب‌زاده، هاشم (1375) «دبیر و دبیری در ایران اسلامی»، نامۀ فرهنگستان 2/1، (5)، صص24- 13.
ژینیو، فیلیپ (1377) «کتیبه‌های فارسی میانه»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (جلد سوم ـ قسمت دوم) پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: صص811- 799.
سامی، علی (1388) تمدن ساسانی، تهران: سمت.
سبزیان‌پور، وحید (1389) «نگاهی به داستان کفشگر و انوشیروان در کتاب خدمات متقابل مطهری»، گزارش میراث، 5(2)، صص21- 19.
سبه‌ئوس، اسقف براگراتونیک (1396) تاریخ سبئوس، بر پایۀ ترجمۀ آر. دبلیو. تامسون و مقابله با نسخۀ رابرت پتروسیان، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، تهران: ققنوس.
شاهنامه (1351ق) تصحیح عبدالوهاب عزام، القاهره: دارالکتب المصریه.
شهبازی، علیرضا شاپور (1389) تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طبری، ابی‌جعفر محمدبنجریر (1408ق/1988م) تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، المجلد الأول، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبری، محمدبنجریر (1352) تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، جلد2، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طبری، محمدبنجریر (1380) تاریخ‌نامۀ طبری، گردانیدۀ منسوب به بلعمی، جلد 2، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: سروش.
عروضی‌سمرقندی، احمدبن‌عمربن‌علی نظامی (1369) چهار مقاله، به‌اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
عریان، سعید (1382) راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی- پارتی) تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
عنصرالمعالی، کی‌کاوس‌بن‌اسکندر (1378) قابوس‌نامه، به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد نلسون (1393) عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
فردوسی، ابوالقاسم (1393) شاهنامه، دفتر ششم، بهکوشش جلال خالقی‌مطلق و محمود امیدسالار، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393) شاهنامه، دفتر هشتم، بهکوشش جلال خالقی‌مطلق، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393) شاهنامه، دفتر هفتم، بهکوشش جلال خالقی‌مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
فیروزبخش، پژمان (1396) «خدای‌نامه»، بخارا، 21(122)، صص123- 107.
قلقشندی، احمدبن‌علی (1340ق/ 1923م) صبح الاعشی، الجزء الاول، القاهره: دارالکتب المصریه.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل (1374) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
کزازی، میرجلال‌الدین (1385) نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، جلد 7، تهران: سمت.
کولسنیکف، آ، ای (1389) ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان، ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کند و کاو.
مارکوارت، یوزف (1368) وِهرُود و اَرَنگْ، جستارهایی در جغرافیای اساطیری و تاریخی ایران شرقی، ترجمه با اضافات از داود منشی‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
محمدی، محمد (1374) تاریخ و فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران: توس.
محمدی‌ملایری، محمد (1379) تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد1، تهران: یزدان.
محمدی‌ملایری، محمد (1382) تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد 5: نظام دیوانی یا سازمان مالی و اداری ساسانی در دولت خلفا، تهران: توس.
محمدی‌ملایری، محمد (1401) ترجمۀ آثار پهلوی به عربی در سده‌های نخستین اسلامی (جلد یکم: تاج‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌ها) ترجمۀ نسرین گبانچی، اهواز: گزارش تاریخ.
مرادی، مریم؛ ایمان‌پور، محمدتقی (1394) «منصب دبیری در دورۀ ساسانیان»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، 25(25)، صص224-199.
مسعودی، علی‌‌بن‌‌حسین (1382) مروج الذهب و معادن الجوهر، جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مسکویه‌رازی، ابوعلی احمدبن‌محمد (1369) تجارب الامم، جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
موسی خورناتسی (1397) تاریخ ارمنیان، ترجمه، مقدمه، حواشی و پیوست‌ها: ادیک باغداساریان، تهران: نشر تاریخ ایران.
نامۀ تنسر به گُشنَسپ (1354) تصحیح مجتبی مینوی با همکاری محمداسماعیل رضوانی، تهران: خوارزمی.
نولدکه، تئودور (1378) تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب‌خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نِهایه الارب فی اخبار الفرس و العرب (1375) تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
هنینگ، و. ب. (1384) «یادداشت‌هایی دربارۀ سنگ‌نوشتۀ بزرگ شاپور یکم»، یادنامۀ استاد ا. و. ویلیامز جکسن: ایران‌شناخت، بیست گفتار پژوهشی ایران‌شناختی، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران: آگه، صص314- 293.
یاحقی، محمدجعفر (1390) «شاهنامۀ بنداری»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص944- 937.
یارشاطر، احسان (1373) «تاریخ ملی ایران»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، جلد3، قسمت1، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، صص587-471.
یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب (1366) تاریخ یعقوبی، جلد 1، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
Shahbazi, A. Sh. (1989). “Bahrām VI Čōbīn”. Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London and New York. vol. III. pp. 519-522.
Shahbazi, A. Sh. (1990). “On the Xwadāy-nāmag”. Papers in Honour of Prof. Ehsan Yarshater. Acta Iranica 30. Leiden. pp. 208-229.
Tafażżolī, Ahmad. (1993). “Dabīr. i: in the pre-Islamic period”. Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. Mazda Publishers. Costa Mesa. California. Vol. VI. pp. 534-537.
Agathias. (2019). The histories. tr. Maḥmoud Fazeli-Birjandi. Tehran: Lāhītā. {In Persian}
Andarz-e Anūšīrovān Āzarbād-e Māraspandān. (2003). Matnhā-ye Pahlavī. ed. Jāmāsb J. Asānā. tr. Saeed Oryan. Tehran: Sāzmān-e Mīrāṯ-e Farhangī-ye Kešvar. pp. 77-83. {In Persian}
Andarz-e Ḵosrow Qobādān. (2003). Matnhā-ye Pahlavī. ed. Jāmāsb J. Asānā. tr. Saeed Oryan. Tehran: Sāzmān-e Mīrāṯ-e Farhangī-ye Kešvar. pp. 75-76. {In Persian}
ʿArūżī-Samarqandī, Aḥmad b. ʿOmar b. ʿAlī Neżāmī. (1369 Š./1990). Čahār Maqāla. ed. Mohammad Moein. Tehran: Amīrkabīr. {In Persian}
Bal‘amī, Abū ‘Ālī Moḥammad. (2006). Tārīḵ-e Balʿamī. ed. M. T. Bahar. Tehran: Zavvār. {In Persian}
Beīhaqī, Ebrāhīm b. Moḥammad. (1970). al-Maḥāsen wa al-Masāvī. Beirut: Dār ul-ṣādīr.
Bazarnovi, Mojdeh & Shahram Jalilian. (2018). “Secretaries and tradition of secretaries in the Sasanian period”. Majale-ye Jondīšāpūr. Issue 5. No. 18. pp. 1-25. {In Persian}
Christensen, Arthur. (1995). L'Iran sous les Sassanides. tr. Rashid Yasemi. Tehran: Donyā-ye Ketāb. {In Persian}
Darbāre-ye Ā’īn-e Nāmanevīsī. (2003). Matnhā-ye Pahlavī. ed. Jāmāsb J. Asānā. tr. Saeed Oryan. Tehran: Sāzmān-e Mīrāṯ-e Farhangī-ye Kešvar. pp. 139-143. {In Persian}
Daryaee, Touraj. (1383 Š./2004). The Sasanian empire. tr. Morteza Thaqebfar. Tehran: Qoqnūs. {In Persian}
Dīnevarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāvoūd. (2002). al-Aḵbār al-ṭewāl. tr. Mahmoud Mahdavi Damqani. Tehran: Našr-e Ney. {In Persian}
Dīnavarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāvoūd. (1960). al-Aḵbār al-ṭewāl. ed. Abd al-Munʿem Amer & Jamal al-Din al-Shayyal. Cairo.
Ībn al-Balḵī. (1984). Fārs-nāma. ed. G. Le Strange and R. A. Nicholson. Tehran: Donyā-ye Ketāb. {In Persian}
Ībn al-Qotaība Dīnevarī, Abū Moḥammad ʿAbd-Allāh b. Moslem. (1963). ʿOyūn ul-Aḵbār. Cairo.
Emām-šoūštarī, Moḥammad ʿAlī. (1971). Tārīḵ-e Šāhrīyārī dar Šāhanšāhī-ye Irān. Tehran: Vezārat-e Farhang va Honar. {In Persian}
Ferdowsī, Abu al-Qāsem. (2014). Šāh-nāmeh. vol. 6. ed. Dj. Khaleghi-Motlagh & Maḥmoud Omidsalar. Tehran: Markaz-e Dāyerat al-Maʿāref-e Bozorg-e Eslāmī. {In Persian}
Ferdowsī, Abu al-Qāsem. (2014). Šāh- nāmeh. vol. 7. ed. Dj. Khaleghi-Motlagh and Abolfazl Khatibi. Tehran: Center for Great Islamic Encyclopaedia of Islam. {In Persian}
Ferdowsī, Abu al-Qāsem. (2014). Šāh- nāmeh. vol. 8. ed. Dj. Khaleghi-Motlagh. Tehran: Center for Great Islamic Encyclopaedia of Islam. {In Persian}
Ferdowsī, Abu al-Qāsem. (1971). Šāh- nāmeh. tr. Fatḥ b. Ali Bondari. ed. Abd al-Wahab Azam. Cairo.
Firuzbakhsh, Pezhman. (2017). “Ḵvadāy-Nāmeh”. Boḵārā. Issue 21. No. 122. 107-123. {In Persian}
Frye, N. R. (2014). The goldon age of Persia. tr. Masoud Rajabnia. Tehran: Sorūš. {In Persian}
Gignoux, Philippe. (1377 Š./1998). “Middle Persian Inscriptions”. The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods. vol. 3/2. ed. Ehsan Yarshater. tr. Hassan Anoushe. Tehran: Amīrkabīr. pp. 799-811. {In Persian}
Hassandoost, Mohammad. (2016). An Etymological Dictionary of Persian Language. Tehran: Farhangestān-e Zabān va Adab-e Fārsī. {In Persian}
Henning, Walter Bruno. (2005). “Notes on the great inscription of Shapur I”, Papers on Iranian Subjects, Prof. Williams Jackson Memorial Volume. tr. Jalil Dostkhah. Tehran: Āgah. pp. 293-314.
Jahešyarī, Abū ʿAbdallāh Moḥammad b. ʿAbdoūs. (1348 Š./1969). Ketāb al-wūzarā wa al-Kottāb. tr. Abolfazl Ṭabaṭabaei. Tehran: Motarǰem. {In Persian}
Jahešyarī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. ʿAbdoūs. (1988). Ketāb al-wūzarā wa al-Kottāb. ed. Ḥassan al-Zein. Beirut: Dār ul-fīkr al-Ḥadīṭ.
Jalilian, Shahram. (2012). “The Institution of Nursery (Dayegānī) during Sasanian Era”. Social History Studies. vol. 2. No. 1. pp. 53-74. {In Persian}
Jalilian, Shahram. (2017 b). The History of Sasanid Political Changes. Tehran: Samt. {In Persian}
Jamshidnezhad, Gholamreza. (2008). “Historical evaluation of ʿOyūn ul-Aḵbār by Ībn al-Qotaība Dīnevarī”. Āeīna-ye Mīraṯ. Issu 41. pp. 174-194.
Kazzazi, Mir-Jalal al-Din. (2006). Ancient Book: The Edition and Interpretation of Shahname of Ferdowsi. Tehran: Samt. {In Persian}
Khaleghi-Motlagh, Jalal. (2007). “From Šāh-Nāmeh to Ḵodāy-Nāma: A survey of direct and indirect sources of Šāh-Nāmeh (with an appendix: list of some lost texts in Pahlavi language). Nāme-ye Irān-e Bāstān. No. 1-2. Issue 13-14. pp. 3-119. {In Persian}
Khaleghi-Motlagh, Jalal. (2014). Notes on the Shahnameh.Tehran: Center for Great Islamic Encyclopaedia of Islam. {In Persian}
Khatibi, Abolfazl. (1394 Š./2015). “Ḵodāy-Nāma”. The Comprehensive History of Iran. vol. 5. ed. Kazem Mosavi-Bojnourdi. Tehran: Center for Great Islamic Encyclopaedia of Islam. pp. 675-703. {In Persian}
Kolesnikov, Alii Ivanovich. (2010). Iran on the verge of the fall of the Sassanids. tr. Mohammad-Rafiq Yaḥyaee. Tehran: Kandokāv. {In Persian}
Ḵosrow Qobādān va Rīdagī. (2003). Matnhā-ye Pahlavī. ed. Jāmāsb J. Asānā. tr. Saeed Oryan. Tehran: Sāzmān-e Mīrāṯ-e Farhangī-ye Kešvar. pp. 55-61. {In Persian}
Markwart, Josef. (1989). Wehrot und Arang; untersuchungen zur mythischen und geschichtlichen landeskunde von Ostiran. tr. Davood Monshizadeh. Tehran: Entešārāt-e doctor Maḥmoūd Afšār. {In Persian}
Masʿūdī, ʿAlī b. Ḥossayn. (2003). Morūǰ ul-Ḍahab wa-Maʿādīn ulǰawhar. tr. Abul-Qasem Payandeh. Tehran: ʿElmī va Farhangī. {In Persian}
Mohammadi, Mohammad. 1995). Iranian history and culture before Islam and its effects on Islamic civilization and Arabic literature. Tehran: Tūs. {In Persian}
Mohammadi -Malayeri, Mohammad. (1993). History and culture of Iran during the transition from the Sassanid era to the Islamic era. vol. I. Tehran: Yazdān. {In Persian}
Mohammadi -Malayeri, Mohammad. (2003). History and culture of Iran during the transition from the Sassanid era to the Islamic era. vol. 5: Persian language as a source and helper for the Arabic language in the first Islamic centuries. Tehran: Tūs. {In Persian}
Mohammadi -Malayeri, Mohammad. (2022). Translation of Pahlavi works into Arabic in the first Islamic centuries (vol. 1: Tāǰnāmeh-hā & Āeīn-nāmaheh-). tr. Nasrin Gobanchi. Ahvaz: Gozareš-e Tārīḵ. {In Persian}
Moradi, Maryam & Mohammad-Taqi Imanpour. (2015). “The Dabiri (secretary) position during the Sasanian”. history of Islam and Iran of AlZahra University. vol. 25. No. 25. pp. 199-224. {In Persian}
Moses Khorenats‘i. (1996). History of the Armenians. tr. Edik Bāqdāsārīyān. Tehran: Našr-e Tārīḵ-e Irān. {In Persian}
Moskūye, Abū ʿAlī Aḥmad b. Moḥammad. (1990). Taǰārīb ul-Omam. tr. Abul-Qasem Emami. Tehran: Sorūš. {In Persian}
Nāmeh-ye Tansar be Gošnasp. (1975). ed. Mojtaba Minovi. Tehran: Ķārazmī. {In Persian}
Nīhāyat ul-‘Arab fī Aḵbār al-Fors wa al-ʿArab. (1996). ed. Mohammad-Taqi Daneshpazhouh. Tehran: Anǰoman-e Āṯār va Mafāḵer-e Farhangī.
Nöldeke. Th. (1999). Geschichte der perser und Araber zur zeit der Sasaniden[Book] Aus der Arabischen Chronik des Tabari. tr. Abbas Zaryab Khoei. Tehran: Pažohešgāh-e ʿOloūm-e Ensānī va Moṭaleʿāt-e Farhangī. {In Persian}
Omidsalar, Mahmoud. (2009). “Ḵodāy-Nāma”. Ferdowsī va Šāh-nāmeh-Sarāʼī. Tehran: Farhangestān-e Zabān va Adab-e Fārsī. pp. 37-51. {In Persian}
ʿOnṣor ul-Maʿālī, Keīkāvoūs b. Eskandar. (1999). Qāboūs-nāmeh. ed. Gholamhossein Yousefi. Tehran: ʿElmī va Farhangī. {In Persian}
Oryan, Saeed. (2003). A Guide to Middle Iranian Inscriptions (Pahlavī-Pārtī). Tehran: Sāzmān-e Mīrāṯ-e Farhangī-ye Kešvar. {In Persian}
Procopius. (2003). History of the Wars. tr. Mohammad Saeedi. Tehran: ʿElmī va Farhangī. {In Persian}
Qalqašandī, Aḥmad b. ʿAlī. (1923). Şobḥ ul-A‘ašā. Cairo: Dār ul-kotob al-Meṣrīya.
Rajabzadeh, Hāshem. (1996). “Dabīr va dabīrī dar Irān-e eslāmī”. Nāmeh-ye Farhangestān. Issue 2/1. No. 5. pp. 13-24. {In Persian}
Sami, Ali. (1388 Š./2009). Sassanid Civilization. Tehran: Samt. {In Persian}
Sebeos, Bishop of Bagratunik. (1396 Š./2017). The Armenian History attributed to Sebeos. tr. Mahmoud Fazeli-Birjandi. Tehran: Qoqnoūs. {In Persian}
Shahbazi, A. Sh. (2010). Sasanian History. Tehran: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī. {In Persian}
Shahbazi, A. Sh. (1989). “Bahrām VI Čōbīn”. Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London and New York. vol. III. pp. 519-522.
Shahbazi, A. Sh. (1990). “On the Xwadāy-nāmag”. Papers in Honour of Prof. Ehsan Yarshater. Acta Iranica 30. Leiden. pp. 208-229.
Ṯaʿālebī, Abū Manşūr. (1993). Ḡorar Aḵbār Molūk al-Fors wa Sīyarehem. tr. Moḥammad Rūḥānī. Mashhad: Ferdowsī University of Mashhad. {In Persian}
Ṭabarī, Moḥammad b. ǰarīr. (1973). Tāʾrīḵ-e Ṭabarī (Tāʾrīḵ-e al-Rosol wa al-Molūk). tr. Abul-Qasem Payandeh. Tehran: Bonyād-e Farhang-e Iran. {In Persian}
Ṭabarī, Moḥammad b. ǰarīr. (1380 Š./2001). Tāʾrīḵ-Nāmeh-ye Ṭabarī. ed. Mohammad Rowshan. Tehran: Sorūš. {In Persian}
Ṭabarī, Moḥammad b. ǰarīr. (1988). Ketāb Tāʾrīḵ al-Rosol wa al-Molūk. ed. M. A. Ebrahim. Beirut: Dār ul-kotob al-ʿlmīya.
Tafazzoli, Ahmad. (1997). History of Iranian literature before Islam. ed. Zhaleh Amoozgar. Tehran: Soḵan. {In Persian}
Tafazzoli, Ahmad. (1385 Š./2006). Sasanian society: soldiers, scribes and secretaries, peasants. tr. Shirin Moḳhtarian & Mehdi Baqi. Tehran: Našr-e Ney. {In Persian}
Tafazzoli, Ahmad. (1993). “Dabīr. i: in the pre-Islamic period”. Encyclopaedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. Mazda Publishers. Costa Mesa. California. Vol. VI. pp. 534-537.
Theophylact Simocatta. (2017). The History of Theophylact Simocatta. tr. Mahmoud Fazeli Birjandi. Tehran: Ketābe Sade. {In Persian}
Yahaqi, Mohammad-Jafar. (2009). “Šāh-nāmeh-ye Bondārī”. Ferdowsī va Šāh-nāmeh-Sarāʼī. Tehran: Farhangestān-e Zabān va Adab-e Fārsī. pp. 937-944. {In Persian}
Ya‘qūbī, Aḥmad b. Abī Ya‘qūb. (1987). Tāʾrīḵ-e Ya‘qūbī. tr. Mohammad Ebrahim Ayati. Tehran: ʿElmī va Farhangī. {In Persian}
Yarshater, Ehsan. (1373 Š./1994). “National History of Iran”.
The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods. vol. 3/1. ed. Ehsan Yarshater. tr. Hassan Anoushe. Tehran: Amīrkabīr. pp. 471-584. {In Persian}
The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods. vol. 3/1. ed. Ehsan Yarshater. tr. Hassan Anoushe. Tehran: Amīrkabīr. pp. 471-584. {In Persian}
)