نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشکدۀ حقوق و علوم‌اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی، دانشکدۀ علوم‌انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
چکیده
پایداری مناسبات سنتی و عدم توسعۀ ساختار اقتصاد در دورۀ قاجار، از عوامل زوال و بروز بحران‌های اجتماعی و اقتصادی بود. این نابسامانی بر گروه‌های مختلف تأثیر گذاشت و به‌سختی معیشت و امور زندگی انجامید. طلاب به‌عنوان یکی از گروه‌های پایین جامعه، تحت‌نظر و حمایت مدارس دینی، به فراگیری و آموزش علوم می‌پرداختند و غالباً با وجوهات شرعی گذران زندگی می‌کردند؛ اما بحران‌های اقتصادی با کاهش درآمدهای عمومی جامعه و در نتیجه کمی وجوهات، بر زندگی طلاب تأثیر مستقیمی گذاشت و آنان را به کسب درآمدهای نامتعارف کشاند. در زنجان مسجد جامع به‌عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مدرسۀ دینی، دارای بیشترین طلبه بود و آنان به‌مانند سایر مناطق، چالش‌ها و مشکلات معیشتی داشتند. در پژوهش حاضر این سؤال مطرح است که با توجه به وضعیت نامطلوب اقتصاد در دورۀ قاجار، طلاب مسجد جامع چگونه و با چه شیوه‌هایی (نامتعارف) کسب معاش می‌کردند و با چه موانع و چالش‌هایی روبه‌رو بودند. فرضیۀ پژوهش این است که با توجه به محل مصرف درآمد موقوفات مسجد که رسیدگی به وضعیت مدرسه و پرداخت حقوق مدرسان و محصلان را شامل می‌شد، طلاب به متولیان و سایر گروه‌های مدعی تولیت نزدیک و وابسته شدند و با هدف رفع چالش‌های معیشتی، به آنان در مقابل گروه‌های مدعی یاری رساندند. براساس یافته‌های تحقیق، طلاب در سال‌های سختی زندگی با تصدی مشاغل حکومتی، نایبی و پیشکاری، تبلیغ، کدخدایی در روستاها، هرج‌ومرج و دخالت در کار دارالحکومه و وابستگی به محاکم شرع، نیازهای زندگی را تأمین کردند. این مقاله با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و اسناد سازمان‌های دولتی، خصوصی و شخصی، مقالات و نسخ خطی، به روش توصیفی‌تبیینی موضوع را بررسی کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Unconventional Livelihood Methods and Economic Challenges of Zanjan Jameh Mosque theologues in the Qajar Era
نویسندگان [English]
- Hasan Rostami 1
- Masoud Bayat 2
1 Ph.D. in History of Iran after Islam, Faculty of Law and Social Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran
2 Associate Professor, Department of Islamic History and Civilization, Faculty of Humanities, University of Zanjan, Zanjan, Iran
چکیده [English]
The stability of traditional relations and the lack of development of the economic structure in the Qajar period were among the causes of the decline and the occurrence of social and economic crises. This disorder affected various groups and led to difficulties in livelihood and life matters. As one of the lower groups of the society, the theologians learned science under the supervision and support of the religious schools, and often lived on religious funds, but the economic crises directly affected the lives of the theologians by decreasing the general income of the society and as a result of the lack of funds, and led them to earn unconventional incomes. In Zanjan, Jameh Mosque, as the most important and largest religious school, had the largest number of theologians, and they, like other areas, faced challenges and livelihood problems. This study raises the question is raised that due to the unfavorable state of the economy in the Qajar period, how and by what (unconventional) methods the theologians of the Jameh Mosque earned a living and what obstacles and challenges they faced. The hypothesis of the research is that the scholars and other groups claimed to be close and dependent on the site of the mosque’s endowment income, which included the school status of the school and the payment of teachers and students’ salaries, and aimed at addressing the challenge of the challenge. The livelihood helped them against the claimants. According to the findings, during the difficult years of life, the Theologues met the needs of life by taking over government jobs, propaganda, advertising, codification in the villages, creating chaos, interference with town hall and dependence on the Shari’a courts. This article has investigated the issue in a descriptive and explanatory way by using library resources and documents of governmental, private and private organizations, articles and manuscripts.
کلیدواژه‌ها [English]
- Theologues
- Jame Mosque
- Zanjan
- Qajar
- Imam Jomeh
آدمیت، فریدون (1385) اندیشۀ ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، چاپ3، تهران: خوارزمی.
اتحادیه، منصوره (1377) اینجا طهران است؛ مجموعه مقالاتی دربارۀ طهران1344-1269ق، تهران: تاریخ ایران.
احتشام‌‌السلطنه، محمود (1392) خاطرات احتشام‌‌السلطنه، به‌‌کوشش سید محمدمهدی موسوی، تهران: زوار.
اعتضاد‌‌السلطنه، علی‌قلی‌‌میرزا (1370) اکسیر التواریخ؛ تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال ۱۲۵۹ق، به‌‌اهتمام جمشید کیانفر، تهران: شاهنامه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1357) صدرالتواریخ یا تاریخ صدور: شرح حال یازده نفر از صدراعظم‌‌های پادشاهان قاجار، تصحیح، تحشیه و توضیح و فهرست‌‌ها، محمد مشیری، تهران: روزبهان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1378) مرآت البلدان، جلد4، تصحیح، حواشی و فهارس: عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
اقبال آشتیانی، عباس (1387) مجلۀ یادگار: علمای امامیه «حجه‌‌الاسلام حاج سید محمدباقر شفتی (1260-1180ق)»، به‌‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌‌دار، سال5، تهران: اساطیر.
امیراحمدی، هوشنگ (۱۳۹۷)، اقتصاد سیاسی ایران در دوران قاجار: جامعه، سیاست، اقتصاد و روابط خارجی از ۱۷۹۶ تا ۱۹۲۶، تهران: گستره.
اوبن، اوژن (1362)، ایران امروز 1907-1906، ترجمه و حواشی و توضیحات علی‌‌اصغر سعیدی، تهران: زوار.
بصیرالملک شیبانی (1374)، روزنامۀ خاطرات بصیرالملک شیبانی 1306-1301ق؛ در روزگار پادشاهی ناصرالدینشاه قاجار، به‌‌کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: نشر دنیای کتاب.
بختیاری، محمد؛آبادیان، حسین؛ یوسفی‌‌فر، شهرام (1393)، «منصب کدخدا در جامعۀ روستایی دورۀ قاجار»، تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، 24(22)، صص 77-47.
حاج سیاح (2536)، خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت، به‌‌کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف‌‌الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
دولت‌‌آبادی، یحیی (1387) حیات یحیی، جلد اول، تصحیح-تعلیقات و استدراکات مجتبی برزآبادی‌‌فراهانی، ویرایش دوم، تهران: فردوس.
ذوالفقاری، مهدی؛ عمرانی، ابوذر؛ نوع‌دوست، رضا (1399) «بررسی مقایسه‌‌ای سرمایه‌‌های روحانیت در دورۀ صفویه و قاجاریه (با استفاده از نظریۀ بوردیو)»، جامعه‌‌شناسی ایران، 3(4)، صص 141-115.
روحانی، محمدرضا (1347) فرهنگ‌نامۀ زنجان، زنجان: نشر پرچم.
زنجانی، ابراهیم (1393) خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی، به‌‌کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران: کویر.
سالور، قهرمان میرزا (1374) روزنامۀ خاطرات عین‌‌السلطنه، جلدهای 2و 4 و 5، به‌‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.
سپهسالار، میرزا حسین‌خان (1401) کتابچۀ تنظیمات حسنه؛ دولت علیه و ممالک محروسۀ ایران، تهران: امید فردا.
سیف، احمد (۱۳۹۴) قرن گمشده؛ اقتصاد و جامعۀ ایران در قرن نوزدهم، تهران: نی.
شبیری زنجانی، موسی (۱۳۹۳) جرعه‌‌ای از دریا؛ مقالات و مباحث شخصیت‌شناسی و کتاب‌شناسی، جلد3، قم: نشر مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه.
عیسوی، چارلز (۱۳۶۲) تاریخ اقتصادی ایران؛ قاجاریه ۱۳۳۲-1215ق، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: گستره.
فووریه، ژوانس (1385)، سه سال در دربار ایران از 1306 تا 1309 قمری، ترجمۀ عباس اقبال‌‌آشتیانی، تهران: علم.
لمبتون، آن ک س (1388)، «وقف در ایران»، ترجمۀ احمد نمایی، علوم قرآن و حدیث، 28 (1)، صص 95-77.
محسن‌‌اردبیلی، یوسف (1396) محسن نامه؛ مجموعه مقالات ایران‌‌شناسی یادنامۀ دکتر محسن جعفری مذهب «حکام زنجان در قرن سیزدهم ق (1300-1201ق)»، به خواستاری پروین استخری و جمشید کیانفر، تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران.
مستوفی، عبدالله (1360) شرح زندگانی من؛ تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، جلد 1 و 3، تهران: زوار.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی؛ مذاکرات دورۀ اول تا بیست و چهارم (1393)، لوح الکترونیکی، تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مصدق، محمد (1389) اصول و قواعد و قوانین مالی در ممالک خارج و ایران، چاپ2، تهران: فرزان روز.
ملک‌‌زاده، مهدی (1387) تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، جلد 3-1، چاپ2، تهران: سخن.
نادر میرزا (1393) تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، به‌‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: نشر آیدین- یانار.
ناصرالدین شاه قاجار (1368) روزنامۀ خاطرات ناصرالدینشاه در سفر سوم به فرنگستان، به‌‌کوشش محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران: انتشارات دفتر پژوهش و تحقیقات سازمان اسناد ملی ایران.
ورنر، کریستف (1382) «وقف آینۀ تحولات اجتماعی»، ترجمه و تلخیص کیومرث ایران‌‌دوست، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (74)، صص39- 17.
همایون‌‌کاتوزیان، محمدعلی (۱۳۷۴) اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان (۱۴۰۱) اسناد دورۀ قاجار، زنجان: دفتر انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان.
اسناد خاندان آل‌شاهی (1401) دورۀ قاجار، زنجان: اسناد خاندان موسوی زنجانی.
اسناد خاندان حسینی زنجانی (1401) اسناد دورۀ قاجار، زنجان: دفتر آیت‌‌الله العظمی حسینی زنجانی.
اسناد خاندان شاهزاده عبدالله میرزا دارا (1402) سند موقوفۀ مسجد جامع زنجان، زنجان: اسناد خاندان دارایی.
اسناد موزۀ بنیاد خیریۀ مهرانۀ زنجان (1402) اسناد دورۀ قاجار و پهلوی، زنجان: انجمن خیریۀ مهرانۀ زنجان؛ موزۀ مهرانه.
زنجانی، ابراهیم (1310) یادداشت‌های شخصی، نسخۀ خطی، کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ثبت کتاب 208531، شمارۀ قفسه 17366.
زنجانی، ابراهیم (بیتا) اسرار سیاسی «رسالۀ اندیشۀ درست»، نسخۀ خطی، کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ثبت کتاب 208040، شمارۀ قفسه 16875.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند ۱۴۶۸۰/۲۴۰، 8-6.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند ۱۲۷۴/۲۱۰، 2.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شماره سند 011260/250: 15و 2.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند ۱۶۷۸۷/۲۵۰، 14، 38-39، 41-43، 63-55.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند ۲۸۱۵/۲۹۳، 6و 4.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند 007875/295، 11.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شماره سند ۳۰۳۶۷/۲۹۷، 6.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شماره سند ۳۳۷۰۲/۲۹۷، 6.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما)، شمارۀ سند ۳۵۵۲۸/۳۱۰، 6-5.
فاضل مازندرانی، اسدالله (بیتا) تاریخ ظهور الحق، جلد4، نسخۀ خطی، بی‌جا.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمومامشا)، شمارۀ سند ۷۰۰۱۰۰۲۰-۰۳۱۸۲۱۵، 12.
ملا قنبر، محمدحسن (۱۳۰۸) شرح زندگانی علمای خمسه، نسخۀ خطی، زنجان: دفتر آیت‌‌الله العظمی حسینی زنجانی.
ایران (1321ق)، 34 (21)، سه‌‌شنبه 9 شوال، 6.
ایران نو (1327ق)، 1 (95)، سه‌‌شنبه 7 ذی‌‌الحجه، 3-2.
چهره‌‌نما (1324ق)، 2(16)، جمعه 10 ربیع‌‌الاول، 13-12.
حبل‌‌المتین کلکته (1315ق)، 5(2)، دوشنبه 19 جمادی‌‌الثانی، 21.
روزنامۀ صبح صادق (1384) سال1، شمارۀ ۱۵۱-1، تهران: نشر دانشگاه تهران.
مصاحبه با آیت‌‌الله العظمی سید محمد حسینی زنجانی (1402)، زنجان: دفتر آیت‌‌الله العظمی حسینی زنجانی.
Adamiyat, Fereydun (2006), The Political Of Reform In Iran(1858_1880), Third Edition, Tehran: ḵārazmī.
Amirahmadi, Houshang (2018), Iran’s Political Economy in the Qajar Era: Society, Politics Economics and Foreign Relations from 1796 to 1926, Tehran: Gostareh.
Aubin, Eugene (1983), La perse daujourd hui Iran mesopotamie, Translated by Ali Asghar Saeedi, First Edition, Tehran: Zavār.
Bakhtiari, Mohammad, Abadian, Hossein and Yousefifar, Shahram (2014), “The Kadkhoda Position in Rural Community of Qajar Period”, Journal of the History of Islam and Iran, AlZahra University, Vol. 24, No. 22 (Serial 112), pp. 47-77.
Baṣīr ul-Molk Šaybānī (1995), Rūznāmeh-ye Ḵāṭerāt-e Baṣīr ul-Molk (1301_1306), by Iraj Afshar and Mohammad Rasoul Daryagasht, First Edition, Tehran: Donyā-ye ketāb.
Detailed Negotiations of the National Consultative Assembly: Negotiations from the First to the Twenty-Fourth Period (2014), Electronic Tablet, Tehran: Publication of the Library of the Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly.
Dolatabadi, Yahya (2008), The Life of Yahya, Volume One, Correction-Commentary and Reflections of Mojtaba Barzabadi Farahani, Second Edition, Tehran: Ferdūs.
Eghbal Ashtiani, Abbas (2008), Yādegār Magazine: ‘Olamā-ye Emāmīyya “Ḥoǰatoleslām Ḥāǰ Seyyed Moḥammad Bāqer šaftī (1180-1260 AH)”, by Abdolkarim Jorbozehdar, 5th year, first edition, Tehran: Asāṭīr.
Eḥtešām-ul-Salṭaneh, Moḥammad Maḥmūd (2013), Ḵāṭerāt-e Eḥtešām-al-Salṭaneh, by Seyyed Mohammad Mehdi Mousavi, First Edition, Tehran: Zavvār.
Eʿtemād-ul-Salṭaneh, Moḥammad Ḥasan (1978), Sadr al-tavārīḵ yā tārīḵ-e ḵoṭūṭ-e āḡāz-e ʿaẓīm al-molk wa ḥokkām-e aḥādī-e az ṣāḥeb-e Qāǧārīya, edited by Mohammad Moshiri, Tehran: Roozbehan.
Eʿtemād-ul-Salṭaneh, Moḥammad Ḥasan(1989) Merāt ul-Boldān, Volume 4, edited by Abdolhossein Navaei and Mir Hashem Mohaddeth, Tehran: University of Tehran.
Eʿteżād-al- Salṭaneh, ‘Alī Qolī Mīrzā (1991), Eksīr ul-Tavārīḵ: Tārīḵ-e Qāǰārīye az Āḡāz tā 1259, edited by Jamshid Kianfar, Tehran: Šahnāmeh.
Feuvrier, Joannès (2006), Trois Ans a La Cour de Perse, Translated by Abbas Eqbal Ashtiani, First Edition, Tehran: ‘Elm.
Ḥāǰ Sayyāḥ (1977), Ḵāṭerāt-e Ḥāǰ Sayyāḥ yā Dore-ye ḵof va Vaḥšat, by Hamid Sayyah, edited by Saifullah Golkar, Tehran: Amīrkabīr.
Homayoun Katouzian, Mohammad Ali (1995), The Political Economy of Modern Iran: Despotism and pseudo_ Modernism, 1926_1979, Translated by Mohammad Reza Nafisi and Kambiz Azizi, Tehran: Markaz.
Issawi, Charles (1983), The Economic history of Iran 1800 - 1914, translated by Yaqub Ajand, Tehran: Gostareh.
Ettehadieh, Mansoureh (1998), This is Tehran, A Collection of Articles on Tehran 1269-1344 A.H, First Edition, Tehran: Tārīḵ-e Iran Publications.
Lambton, Ann.K. (2009), “Endowment in Iran”, translated by Ahmad Namaei, Journal of Quranic and Hadith Sciences, 28(1), pp.77-95.
Malekzadeh, Mehdi (2008), History of Iran’s Constitutional Revolution, Volume 1-3, Second Edition, Tehran: Soḵan.
Mohsen Ardabili, Yousef (2017), Mohsennameh: Articles on Iranology in Memory of Dr. Jafari Mazhab “The Rulers of Zanjan in the Thirteenth Century AH (1201-1300 AH)”, at the request of Parvin Estakhri and Jamshid Kianfar, first edition, Tehran: National Library and Archives Organization of Iran.
Mossadegh, Mohammad (2010), Financial Principles, Rules and Laws in Foreign Countries and Iran, Second Edition, Tehran: Farzān Rūz.
Mostūfī, ‘Abdollāh (1981), šarḥ-e Zendegānī-ye man: Tārīḵ-e Eǰtemā‘ī-ye wa Edārī-e ‘aṣr-e Qāǰār, vols. 1 & 3, 1st edition, Tehran: Zavār.
Nāder Mīrzā (2014), Tārīḵ wa ǰoḡrāfīā-ye dār ul-salṭaneh-ye Tabrīz, by Gholamreza Tabatabaei Majd, Tabriz: Āydīn-Yānār.
Nāṣer-al-Dīn Šāh Qāǰār (1989), Rūznāme-ye ḵāṭerāt-e Nāṣer-al-Dīn Šāh dar safar-e sevvūm be Farangestān, by Mohammad Esmaeil Rezvani and Fatemeh Ghaziha, First Edition, Tehran: Publications of the Research and Research Office of the National Archives of Iran.
Rouhani, Mohammad Reza (1968), Zanjan Dictionary, Zanjan: Parcham.
Sālūr, Qahremān Mīrzā (1995), Rūz-nāmeh-ye ḵāṭerāt-e ʿEyn-ul-Salṭaneh, Volumes 2, 4 and 5, by Masoud Salor and Iraj Afshar, Tehran: Asāṭīr.
Seif, Ahmad (2015), The Lost Century: Iranian Economy and Society in the Nineteenth Century, Tehran: Ney.
Sepahsālār, Mīrzā Ḥosseīn ḵān (2022), Ketābčeh-ye Tanẓīmāt-e Ḥasaneh; Dowlat-e ʿĀlīya-ye Irān wa Mamālek-e Maḥrūsa-ye Īrān, First Edition, Tehran: Omīd-e Fardā.
Shubairi Zanjani, Musa (2014), A Sip from the Sea: Articles and Topics of Personality and Bibliography, Volume 3, Qom: Shiite Bibliography Institute.
Ṣobḥ-e Ṣādeq Newspaper (2005), First Year, No. 1-151, First Edition, Tehran: University of Tehran.
Werner, Christoph (2003), “an Iranian town in transition a social and economic history”, translated and summarized by Kiumars Irandoost, History and Geography Monthly, (74), pp. 17-39.
Zanjani, Ebrahim (2014), Memoirs of Sheikh Ebrahim Zanjani, by Gholamhossein Mirzasaleh, Tehran: Kavīr.
Zolfaghari, Mehdi, Omrani, Abuzar and doost, Reza (2020), “Comparative study of clerical capital during the Safavid and Qajar dynasties(Using Bourdieu's theory)”, Political Sociology research, Vol. 3, No. 4 (Serial 12), pp. 115-141.
Documents of the Ḵāndān-e Āl-e Šāhī (2022), Documents of the Qajar Period, Zanjan: Documents of the Ḵāndān-e Mūsavī Zanǰānī.
Documents of the Ḵāndān-e šāhzadeh ‘Abdullāh Mīrzā Dārā (2023), The endowment deed of the Jame Mosque of Zanjan, Zanjan: Documents of Ḵāndān-e Dārāeī
Documents of the Ḵāndān-e Ḥosseīnī-ye Zanǰānī (2022), Documents of the Qajar Period, Zanjan: Office of Āyatollāh Ḥosseīnī Zanǰānī.
Documents of the Museum of Mehrāneh Charitable Foundation of Zanjan (2023), Documents of the Qajar and Pahlavi Periods, Zanjan: Mehrāneh Charitable Association of Zanjan, Mehrāneh Museum.
Documents of the Zanjan History and Culture Association (2022), Documents of the Qajar Period, Zanjan: Zanjan History and Culture Association Office.
Fāżel Māzandarānī, Asadullāh (n.d.), Tārīḵ-e ẓohūr-e Al-Ḥaq, Volume 4, Manuscript, n.p.
Library, Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly (LMDCICA), Document No. 70010020-0318215, 12.
Mullā Qanbar, Moḥammad Ḥassan (1929), šarḥ-e Zendegānī-ye ‘Olamā-ye ḵamseh, Manuscript, Zanjan: Office of Ayatollāh Hosseīnī Zanǰānī.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 240/14680, 6-8.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 210/1274, 2.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 250/011260: 2 and 15.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 250/16787, 14, 38-39, 41-43, 55-63.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document number 293/2815, 4 and 6.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 295/007875, 11.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document number 297/30367, 6.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document number 297/33702, 6.
National Library and Archives Organization of Iran (NLAOI), Document No. 310/35528, 5-6.
Zanjani, Ebrahim (1931), Personal Notes, Manuscript, Library of the Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly, Book Registration No. 208531, Shelf No. 17366.
Zanjani, Ebrahim (n.d), Political Secrets of the “Treatise of the Right Thought”, Manuscript, Library of the Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly, Book Registration No. 208040, Shelf No. 16875.
Rūz-nāmeh-e Čehr-e Namā (1906), 2(16), Friday 4 May, 12-13.
Rūz-nāmeh-e Ḥabl ul-Matīn-e Kalkateh (1897), 5(2), Monday 15 November, 21.
Rūz-nāmeh-e Īrān-e Nū (1909), 1 (95), Tuesday 20 December, 2-3.
Rūz-nāmeh-ye Īrān (1903), 34 (21), Tuesday 29 December, 6.
Interview with Grand Ayatollāh Seyyed Moḥammad Ḥosseīnī Zanǰānī (2023), Zanjan: Office of Grand Ayatollāh Ḥosseīnī Zanǰānī.
)