نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
به‌هنگام سلطنت قاجاریان، کشور ایران در نظام بین‌الملل جایگاهی درخور یافته بود. ایران در سیاست بین‌الملل، ازحیث ژئوپولیتیک، پنج کاراکتر ممتاز یافته و این موضوع سبب شده بود به کشوری تأثیرگذار در عرصه روابط بین‌الملل تبدیل شود. طرفه آنکه، این موقعیت مهم از رقابت‌های جهان‌گیرانه میان قدرت‌های برتر زمانه نصیب ایرانیان شده بود و قاجاریان، در پدیدارسازی آن نقشی نداشتند. موقعیت کریدوری ایران سبب می‌شد کشورهای قدرتمند نتوانند از وضعیت راهبردی ایران که در رقابت میان قدرت‌های بزرگ نقشی مؤثرداشت، چشم‌پوشی کنند. کانال ایران برای انگلستان نقش ممانعتی ایفا می‌کرد و برای قدرت‌های بزرگِ دیگر نقش ویژه نفوذیابی داشت. همچنین، کشور ایران درمیان دو دولت مداخله‌گر و قدرتمند روسیه و انگلستان، نقش دولت حائل را بازی می‌کرد که نه مستعمره می‌شد و نه مستقل می‌ماند؛ بلکه فقط به ایفای نقش ضربه‌گیر در رقابت نفس‌گیر میان دو ابرقدرت زمانه می‌پرداخت. ناگفته نماند که ایران و آسیای مرکزی درگیر یک بازی بزرگ نیز شده بودند؛ بازی بزرگی که میان بریتانیا و روسیه بر سر ایران، افغانستان، هند و آسیای مرکزی به‌وجود آمده بود. مسئله هند، ویژگی دیگر بود؛ زیرا هند اهمیتی غیر قابل چشم‌پوشی برای انگلستان داشت و می‌بایست به هر ترتیب، در اختیار بریتانیایی‌ها باقی می‌ماند. ایران برای انگلستان، نقش قلعه مدافع هند را دربرابر قدرت‌های بزرگی چون فرانسه، روسیه، و پروس (آلمان بعدی) داشت؛ زیرا هریک از این قدرت‌ها می‌خواستند هند را از تصرف انگستان خارج کنند و قدرت یکه‌تاز و توازن‌دهنده انگلیسی‌ها را در اروپا از بین ببرند.کشف نفت، اهمیت ایران را دوچندان ساخت؛ زیرا، به‌منزله موتور توسعه بود و تصاحب آن، سبب برتری بی‌چون‌وچرا در رقابت‌های دریایی میان قدرت‌های برتر می‌شد. نگارنده تلاش می‌کند با خوانشِ متن سفرنامه‌های پارسی‌گردان‌شده روس‌هایی که در زمان سلطنت قاجاریان به ایران آمده‌اند، ویژگی‌های پنج‌گانه ژئوپولیتیکِ کشور ایران را بررسی کند
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Characteristics of the geopolitical context of Qajar Iran from the perspective of Russian travel writers
نویسنده [English]
- Mohsen Khalili
Associate Professor of Political Science, Ferdowsi University of Mashhad
)