نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشکدۀ حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 پژوهشگر پسادکتری، مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

 بروز بیماری با به چالش کشیدن صحت جسمی و روحی، نهایتاً به نیستی انسان می‌انجامد. پژوهش حاضر براساس این مسئله شکل‌گرفته است که شناخت، پیشگیری و درمان بیماری عفونی و مهلک وبا در جامعۀ ایران عصر صفوی به چه نحوی صورت ‌گرفت؟ یافته‌های پژوهش حاضر براساس رویکرد توصیفی-تحلیلی، بیانگر آن است که مقابله با بیماری وبا در چارچوب نظام طب ایران عصر صفوی و مطابق با حوزه‌های معرفتی طب مبتنی بر اخلاط چهارگانه (طبیبان)، مفاهیم شفای مذهبی (جامعه دینی و علما) و باورهای عامیانه و جادویی انجام می‌گرفت. با توجه به نوع شناخت بیماری، از انواع شیوه‌های پیشگیری و روش‌های درمانی استفاده می‌شد.
گفتنی است با توجه ‌به ماهیت موضوع، بیشترین اطلاعات در چارچوب طب اخلاطی و با عطف به آرای طبیبان برجستۀ سابق ارائه ‌شده است. در این دیدگاه، بیماری وبا در زمرۀ تب‌ها دسته‌بندی‌شده است که به دنبال بروز هوای وبایی شایع می‌شد. در این رویکرد، مراعات اصول حفظ‌ الصحه در قالب تدابیر شش‌گانه برای پیشگیری از ابتلا به بیماری در اولویت قرار داشت. علاوه بر این، از گونه‌های مختلف شفای مذهبی و درمان‌های عامیانه برای پیشگیری و درمان بیماری استفاده می‌شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Diagnosis, Prevention, and Treatment of Cholera in Safavid Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Parghoo 1
  • Javad Alipoor Silab 2

1 Associate Professor of History, Department of History, Faculty of law and Social sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran

2 Postdoctoral researcher at the Institute of Iranian History and Culture, University of Tabriz, Tabriz, Iran

چکیده [English]

The outbreak of the disease, by afflicting physical and mental health, ultimately results in the death of human beings. The present study is based on the issue: how were the diagnosis, prevention, and treatment of the deadly infectious Cholera in the Safavid era Iranian society? Based on the descriptive-analytical method, the results of this study show that the Iranian medical system during the Safavid era used the humors view (Tebb-e Akhlati, which was done by physicians), concepts of religious healing (religious community and scholars), and vulgar and magical beliefs to fight Cholera. Various prevention and treatment methods were used according to the type of disease.
It should be noted that according to the nature of the subject, most of the information about the approach of physicians is included in the framework of the humors view. In this view, Cholera is classified as a fever that was common following the outbreak of Cholera weather (Havāy-e Wabāīī). In this approach, observing the principles of hygiene in the form of six measures (sette zarurieh)  to prevent the disease was given priority. In addition, various forms of religious healing and vulgar treatments were used to prevent and treat the disease.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid era
  • Cholera
  • Medicine system
  • Prevention
  • Treatment
- قرآن کریم
- ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1386)، کلیات قانون، ترجمۀ فتح‌الله‏ شیرازى، ج1، تهران: دانشگاه علوم پزشکى ایران‏.
- ابونصری هروى، قاسم‌بن یوسف ‏(1356)، إرشاد الزراعة، به اهتمام محمد مشیرى، تهران‏: امیرکبیر.
- ترکمان، اسکندربیگ ‏(1382)، تاریخ عالم‏آراى عباسى‏، تصحیح ایرج افشار، ج 1، 2، 3، تهران: امیرکبیر.
- افوشته‌اى نطنزى، محمودبن هدایت‌الله (1373)، نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه‏، به اهتمام احسان اشراقى‏، تهران: علمى و فرهنگى‏.
- امینى هروى، امیر صدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، به اهتمام محمدرضا نصیرى‏، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
- بهاءالدوله رازی، بهاءالدین‌بن میر قوام‌الدین (1387)، خلاصة التجارب، تحقیق و تصحیح محمدرضا شمس اردکانی، عبدالعلى محقق‌زاده، پویا فریدى و زهره ابوالحسن‌زاده، تهران: دانشگاه علوم پزشکى تهران‏.
- پرغو، محمدعلی و جواد علیپور سیلاب (بهار و تابستان 1396)، «طاعون در ایران عصر صفوی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دورۀ 7، شمارۀ 1 (پیاپی 13)، صص33-55.
- جرجانى، اسماعیل‌بن حسن ‏(1391)، ذخیره خوارزمشاهى‏، ج2، 4، 5، قم: مؤسسۀ احیاء طب طبیعى‏.
- جین، پنگ و محمدحسن رازنهان (تابستان 1399)، «نگرش گروه‌های مختلف اجتماعی به بیماری‌های طاعون و وبا در ایران عصر صفوی براساس منابع مکتوب»، پژوهش‌های علوم تاریخی، سال دوازدهم، شمارۀ 2، صص22-42.
- الحسینى القمى‏، قاضى احمدبن شرف‌الدین الحسین (1383)، خلاصة التواریخ‏، تصحیح احسان اشراقى‏، ج2، تهران: دانشگاه تهران‏.
- حسینى فسایى، حاج میرزا حسن (1382)، فارسنامه ناصرى‏، تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایى‏، ج1، تهران: امیرکبیر.
- خنجى‏، فضل‌الله روزبهان (1382)، تاریخ عالم‏آراى امینى‏، به کوشش محمداکبر عشیق‏، تهران: میراث مکتوب‏.
- خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین (1383)، تاریخ حبیب السیر، به کوشش جلال‌الدین همایی، ج3، تهران: خیام.
- رازى، محمدبن زکریا (1422ق)، الحاوی فی الطب‏، تحقیق و تصحیح هیثم خلیفه طعیمى‏، ج15، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
- شاه ارزانى، میرمحمد اکبربن محمد (1380)، میزان الطب‏، تصحیح و تحقیق هادی نصیرى، قم: مؤسسۀ فرهنگى سماء.
-شاه ارزانى، میرمحمد اکبربن محمد(1387)، طب أکبرى‏، تحقیق مؤسسۀ احیاء طب طبیعى،‏ ج2، قم‏: جلال‌الدین.
- شریف، محمدمهدی بن علینقى ‏(1387)، زاد المسافرین، به کوشش ‏مؤسسه احیاء طب طبیعى‏، قم: جلال‌الدین.
- طولوزان یونانى (1383)، اسرار الاطباء یا مجربات ایلات چغتایى‏، ترجمۀ میرزا شهاب‌الدین ثاقب، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
- کثیری، مسعود و راضیه افشاری‌فر (زمستان 1393)، «تحلیلی بر گسترش بیماری طاعون در ایران دوران فترت و تیموری»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، سال 24، شمارۀ 24، صص121-138.
- گیلانى، حبیب متطبب ‏(1387)، ألواح الصحة، تهران: دانشگاه علوم پزشکى ایران‏.
- مجلسی، میر محمدباقربن محمدتقی (1351)، آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ترجمۀ محمدباقر کمره‌اى، ج2، 4، 6، 10، تهران‏: الاسلامیه‏.
- محمدبن عبدالله (1383)، تحفه خانی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
- مرعشى صفوى‏، میرزا محمدخلیل (1362)، مجمع التواریخ‏، تصحیح عباس اقبال آشتیانى‏، تهران: کتابخانه طهورى و سنایى‏.
- منشى قزوینى، بوداق (1387)، جواهر الاخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
- مؤمن‌بن محمد زمان، سید محمد (1390)، تحفة المؤمنین، به کوشش مؤسسۀ احیاى طب طبیعى، ج1، قم: نور وحی.
- واله قزوینى اصفهانى‏، محمد یوسف (1382)، ایران در زمان شاه‏صفى و شاه‏عباس دوم‏، تصحیح، تحقیق و تحشیۀ محمدرضا نصیرى‏، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
- یوسفى هروى، یوسف‌بن محمد (1382)، طب یوسفى (جامع الفوائد)، تهران: دانشگاه علوم پزشکى ایران‏.
-  یوسفى هروى، یوسف‌بن محمد (1391)، ریاض الادویه‏، تهران: المعی.
- احسائی حسینی، شمس‌الدین محمد (1089ق)، کشف الاخطار فی طب الائمة الاطهار، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 811837.
- ادعیه و اعمال سفر (ت.ک: 1127ق)، نسخۀ خطی، شماره مدرک کتابخانه مجلس: 13287-10.
- جنگ نظم و نثر (ت.ک: 1076ق)، (نسخۀ خطی)، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 29931-10ir.
- خراسانی گنابادی، سلطانعلی [ت.ک: 1134ق]، دستور العلاج، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: ۱۰-۷۳۵۳.
- داماد، میر محمدباقر (ت.ک: 1267ق)، ادعیه، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 814559.
- دشتکی شیرازی، غیاث‌الدین منصور (866-948ق)، الشافیه (رساله فی الطب)، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: ۱۰-۳۷۲۰۹ir.
- صالح شیرازی، محمدهادی‌بن محمد (ت.ک: قرن 12)، چشمه زندگی، نسخۀ خطی، شمارۀ مدرک کتابخانه مجلس: 6083-10.
- فیض کاشانی، محمدبن شاه‌مرتضی (قرن 11ق)، دفع و رفع آفات و بلیات، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 1934661.
- قاطع قزوینی، حکیم علی‌افضل (ت.ک: قرن 12ق)، منافع افضلیه، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 46974-10ir.
- قرابادین (ت.ک: 1008ق)، (نسخه خطی)، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 11033-10ir.
- کمال‌بن نوربن کمال الطبیب (974ق).کتاب طبی [نسخه خطی]،شماره مدرک کتابخانه مجلس:18582-10ir.
- کمال‌بن نوربن کمال الطبیب [بی‌تا]، رساله حفظ‌الصحه، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 18567-10ir.
- مجلسی، میر محمدباقربن محمدتقی (1104ق)، برگزیده ادعیه یا کتاب دعا، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 817681.
- مجموعه طبی فارسی [بی‌تا]، [صاحب کتاب: احتمالاً نظام‌الدین احمد ملقب به حکیم الملک گیلانی]، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 12114-10ir.
- محمدحسین طبیب، محمدباقر (قرن 11)، حمیات، نسخه خطی، با کتابت محمد مؤمن‌بن محمد نصیر، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 7086-10.
- محمدحکیم‌بن مبارک (قرن 10 ق)، حفظ الصحة، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 48195- 10 ir.
- موسوی جزائری شوشتری، سید نعمت‌الله (ت.ک: 1284ق)، مسکن الشجون فی حکم الفرار من الوباء و الطاعون، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره مدرک: 4247-10.
- واعظ کاشفی، علی‌بن الحسین (قرن10)، حرز الامان من فتن الزمان، نسخۀ خطی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 2392434.
- هفتاد و دو دیو و پری (ت.ک: 1128ق)، با کتابتِ کرمعلی‌بن نور مهدی قهدریجانی، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس، شماره مدرک: 39109-10ir.
- ش‍اه‌ ارزانی، م‍ح‍م‍داک‍ب‍رب‍ن م‍ح‍م‍د (1268ق)، قرابادین قادری دهلی، نسخه چاپ سنگی، مطبع احمدی، به سعی شیخ ظفرعلی، کتابخانه مجلس، شمارۀ مدرک: 11211- 2ir.
- شیخ بهائی، محمدبن حسین (1392ق)، نقش سلیمانی در علوم غریبه خاصه ارواح، سحر، طلسمات، نسخۀ چاپ سنگی، کتابخانه ملی، شناسه کد کتاب: 1090395.
 
- Azizi, Mohammad Hossein & Farzaneh Azizi (JANUARY 2010), “History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries”, Middle East Journal of Digestive Diseasea,Vol.2, N.1, pp.51–55 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4154910).
- De Planhol, Xavier & Daniel Balland (2011), “CHOLERA”, This article is available in print. Vol.V, Fasc.5, pp.504-511 (https://www.iranicaonline.org/articles/cholera-disease).
- Elgood ,Cyril (1970), Safavid medical practice or the practice of medicine, sorgery and gynaecology in Persia between 1500 A.D. and 1750A, London: Luzac & Company Limited.
 
Abūnaṣrī heravī, Qāsem b. yūsef heravī(1356š), eršād ol-zīrāʻa, edited by Moḥammad mošīrī, Tehran: Amīr kabīr.[In Persian]
Adʻīye va Aʻmāl-e safar(tārīḵ-e ketābat1127q),[Unknown author], [Persian Manuscript], Tehran: Majles library, Document Number: 10-13287.[In Persian]
Afūštaīī Naṭanzī, Maḥmūd(1373š),Nīqāvat ol-Āṯār, edited by Eḥsān Ešrāqī, Tehran: Elmī va Farhangī.[In Persian] 
Alhosīnī alqomī,qazī Aḥmad(1383š),ḵolāṣat ol-tawārīḵ, edited by Eḥsān Ešrāqī, V2, Tehran: Tehran University.[In Persian]
Amīnī heravī, Amīr ṣadr al-dīn ebrahīm(1383š),fotūḥāt-e šahī, edited by moḥammad reza naṣīrī, Tehran: Anǰoman-e āṯār va mafaḵer-e farhangī.[In Persian].
Bahā ̓-o Dowla, bahā ̓ al-dīn b. mīr Qavām aāldīn(1387š),ḵolāṣat ol-taǰārob, edited by Mohammadreza šamse ardakanī, Tehran: University of Medical Sciences.[In Persian]
Daštakī šīrāzī, Ḡīyāṯ āl-dīn(866-948q), alšāfī(resleh fī ṭeb), [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-37209.[In Persian]
Ebn Sīnā, ḥosseīn b. ʻabdollāh(1386),kollīyyāt-e Qānūn, translated by Molla Fathallah šīrāzī, Tehran: University of Medical Sciences.[In Persian]
Eḥsāʼī hosseinī, Šamsedīn Moḥammad(1089q),kašfol aḵṭār fī ṭeb-e āl-ā ̓īma al-aṭhār, [Persian Manuscript], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number: 811837.[In Persian]In Persian]
ʻEynol-molk-e šīrāzī, Moḥammad b. ʻAbdollāh(1089q).ṭeb dārāšokūh, kāteb Moḥammad vazīr), [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles Library, Document Number: ir10-48175.[In Persian]
ʻʻEynol-molk-e šīrāzī, Moḥammad b.ʻabdollāh(1332q), āl-fāẓ-ol Advīyeh, [Persian Lithograph], Tehran: Maǰles library, Document Number: 9-12551.[In Persian]
Feyż-e kāšānī, Moḥammad b. Mortażā(qarne11q),Dafʻ va rafʻ-e āfāt va balīyyāt, [Persian Manuscript], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number:1934661.[In Persian]
Gīlānī, Ḥabīb Motaṭabeb(1387š), Alvāḥ ol-ṣeḥa, Tehran: University of Medical Sciences.[In Persian]
Haftādo do dīv va parī(tārīḵ ketābat 1128q),kāteb: karamalī b. Nor Mahdī qohdīrǰānī, [Persian Lithograph], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-39109.[In Persian]
Hossīnī fasāʼī, hāǰ mīrzā Ḥasan(1382š),Fārsnām-e nāṣerī, edited by Mānṣūr Rāstgār fasāʼī, Tehran: Amīr Kabīr.[In Persian]
ǰīn, peng, rāznahān, Moḥammad Hasan (1399),ʺThe Views of Different Groups on the Treatment of Plague and Cholera in the Safavid Period: An Analysis Based on Historical Textsʺ, pažūheš hāay-e ʻlūme tārīḵī, V12, No2, pp21-42.[In Persian]
ǰong-e naẓm va naṯr (tārīḵ-e ketābat1076q),[ Unknown author], [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-29931.[In Persian]
ǰorǰānī, Esmāʻīl b. Ḥassan(1391),ḏaḵīrey-e ḵārazm-šāhī, V2,4,5, qom: moʼasese āḥīā ̓ ṭeb qadīmī.[In Persian]
Kamāl b. nūr Kamāl-āl-ṭabīb(974q), ketāb-e ṭebbī,[Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-18582.[In Persian]
Kamāl b.nūr Kamāl-āl-ṭabīb(bītā),resāle ḥefẓ-ol-ṣeḥa, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-18567.[In Persian] 
Ḵāndmīr, Ḡīyāṯ āl-ddīn(1383š), Ḥabīb al-seyar fī aḵbār afrād-e bašar, V3, edited by ǰalālāldīn homāī, Tehran: ḵayyām.[In Persian]
kaṯīrī, masʻoūd, Āfšārīfar, rāzye(1393š). ʺAnalysis of the Spread of Plague in Iran, Interval and Timurid Periodʺ (1336 - 1506 A.C), tārīḵ-e eslām va Iran, year 24, No. 24.[In Persian]
ḵonǰī, fażlollāh b. Rūzbahān(1382š),Tārīḵ-e ʻālam ārāy-e amīnī, edited by Moḥammad akbar ʻšīq, Tehran: Mīrāṯ maktūb.[In Persian]
ḵorāsānī Gonābādī, solṭān ʻAlī(Tārīḵ-e ketābat1134q),Dastūr-ol-ʻAlāǰ, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number:10-7353.[In Persian]
Maǰlesī, Mīr Moḥammad bāqer b. Moḥammad Taqī (1351š),Āsemān va ǰāhān, translated by Moḥammad bāqer kāmareʼī, V: 2.4.6.10, Tehran: Eslāmīyye.[In Persian]
Maǰlesī, Mīr Moḥammad bāqer b. Moḥammad Taqī(1104q),bargoḏīdeye Adʻīye yā ketāb-e Doʻā, [Persian Manuscript], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number: 817681.[In Persian]
Maǰmoʻe ṭebī (bītā),neẓām al-ddīn Aḥmād, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-12114.[In Persian]
Marʻašī Ṣafavi, Mīrzā Moḥammad ḵalīl(1362š),maǰmaʻ-ol-Tawārīḵ, edited by Abbās Eqbāl Aštīyānī, Tehran: ketabḵane ṭahorī va sanāʼīī.[In Persian]
Mīr Moḥammad bāger(Tārīḵ-e ketābat 1267q), Adʻīye, [Persian Manuscript], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number: 814559.[In Persian]
Moḥammad b. ʻAbdollāh(1383š),Toḥfe ḵānī, Tehran: University of Medical Sciences.[In Persian]
Moḥammad Ḥosseīn Ṭabīb, Moḥammad bāqer(q11),ḥommīyyāt, kāteb: Moḥammad Momen b. Moḥammad Naṣīr, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: 10-7086.[In Persian]  
Momen b. Moḥammad Zamān, Seyyed Moḥammad (1390š),Tohfat-ol-Moʼmenīn, edited by Moʼasese Aḥīā ̓ ṭeb Tabīʻī. 2V, qom: nūr vahy.[In Persian]
Monšī Qazvīnī, Būdāq(1387š),ǰavāher-ol-Aḵbār, edited by Moḥsen Bahrām Nežād, Tehran: Mīrāṯ Maktūb.[In Persian]
Mostofī, Moḥammad Mmoḥsen(1375š),zobdat-ol-Tawārīḵ, edited by beḥrūz Gūdarzī, Tehran: Bonyād moqūfāt maḥmod āfšār.[In Persian]
Mūsavī ǰazā ̓rī Šūštarī, seyyed Nʻmat(tārīḵ-e ketābat1284q),masken -ol-šǰūn fī ḥokm ol-farār men āl-vabā va āl-ṭāʻon, [Arabic Manuscript], Tehran: Majles library, Document Number: 10-4247.
Parghu, Mohammad Ali, Alipoor silab, Javad (1396)ʺ Plague in Safavid Iranʺ, Social History study, Volume7, Issue1 - Serial Number13, p33-55.[In Persian]
Qarābādīn(Tārīḵ-e ketābat 1008q),[ Unknown author], [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-11033.[In Persian]
Qāṭeʻ Qazvīnī, Ḥakīm ʻAlī Afżal(Tārīḵ-e ketābat q12q),Manāfeʻ Afżalīyye, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-46974.[In Persian]
Qorāne karīm
Rāzī, Moḥammad b. Zakarīyā(1422q),al-Ḥāvī fī al-ṭeb, edited by heyṯam ḵalife ṭaʻmī, V15, Beirut, dar-ol eḥyāe ṭorāṯ-e alaʻrabī.[In Persian]
Šafāʼī, Moẓafar b. Moḥammad Ḥosseīn(1084q),Qarābādīn, kateb: Mohammad Taqī  b. Mohammad Yosef lavāsānī, Amol, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles Library, Document Number: ir10-10600.[In Persian]
Šāhārzānī, Mīr Moḥammad Akbar b. Moḥammad (1268q),Qarābādīn, [Persian Lithograph],Tehran: Maǰles library, Document Number: ir2-11211.[In Persian]
 Šāhārzānī, Mīr Moḥammad Akbar(1380š),Mīzān ol-Ṭeb, edited by Hadī Nasīrī, Qom: Moʼasese Farhangī Samā.[In Persian]
Šāhārzānī, Mīr Moḥammad Akbar(1387š),Ṭeb-e Akbarī, V1,2, edited by Moʼasese Aḥīā ̓-e Ṭeb Qadīmī, Qom: ǰalāl-ooddīn.[In Persian]
Ṣāleḥ šīrāzī, Moḥammad hādī ebn Moḥammad (tārīḵ-e ketābat: qarne12 q),češme zendgī, [Persian Manuscript], Tehran: Majles library, Document Number:10-6083.
Šarīf, Moḥammad mahdī b. ʻAlīnaqī (1387š), edited by Moʼasese Aḥīā ̓-e Ṭeb Qadīmī, Qom: ǰalāl-ooddīn. [In Persian]
Šeyḵ bahā ̓ ī, Moḥammad b. Ḥosseīn(1392q),Naqš-e solymānī dar ʻOlom-e ḡarībe ḵāse ārvāh-sehr- Ṭelesmāt, [Persian Lithograph], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number: 1090395.[In Persian]
Ṭehrānī, Moḥammad Hāšem b. Moḥammad Ṭāher(q12),Darʻ-ol-ṣeḥa, [Persian Manuscript], Tehran: Maǰles library, Document Number: ir10-48091.[In Persian]  
Ṭūlozān, yūnānī(1383š), Asrār ol-Aṭebbā, translated by Mīrzā šahāb ol-ddīn ṯāqeb, Tehran: University of Medical Sciences.[In Persian]
Vāʻeẓ kāšefī, ʻAlī b. al-Ḥosseīn(q10q),Ḥarz āl-Amān mīn fetan-āl-zamān, [Persian Manuscript], Tehran: National Library and Archives of Iran, Document Number: 2392434.[In Persian]
Vāle Qazvīnī, Moḥammad Yosef (1382š),Irān dar zamān šāh ṣafī va šāh ʻAbbās dovvom, edited by Mohammadrezā Nasīrī, Tehran: Anǰoman-e Āṯār va Mafāḵer-e Farhangī.[In Persian]
Yosefī heravī, Yosef b. Moḥammad (1382š), Ṭebb-e Yosefī, Tehran, University of Medical Sciences.[In Persian]  
Yosefī heravī, Yosef b. Moḥammad (1391š), Rīyāz āl-ādvīya, Tehran, al-Maʼī. [In Persian]
Azizi, MH, Azizi F(2010),ʺHistory of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuriesʺ, Middle East Journal of Digestive Disease,2(1),pp:51–55. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4154910,(accessed on 2022) 
De Planhol, Xavier, Balland, Daniel,(2011),ʺ CHOLERA ʺ,Vol.V, Fasc.5, pp:504- 511.  https://www.iranicaonline.org/articles/cholera-disease. (accessed on 2022).
Elgood, Cyril(1970-1357š), Safavid medical practice, or, the practice of medicine, surgery, and gynecology in Persia between 1500 A.D. and 1750A, London: Luzac & Company Limited.