نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب
2 دانشیار، عضو سابق هیات علمی/ دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
آفرینش انسان از منظر آموزههای زروانی به دو گونۀ آفرینش با واسطه و آفرینش بیواسطه تعریف میشود. این آموزههای اسطورهای شباهت‌هایی با آموزههای اسماعیلی دارد و با آن قابل مقایسه است. پیدایش اسطورهای اهورامزدا به دنبال شک و تردید زروانی و ویژگیهای وی، تا حدودی در ادبیات اسماعیلیان نخستین در قالب کونی و قدر و پس از آن در قالب عقل و نفس انعکاس یافته است. ویژگی دیگر، دستیاران خداوند در خلق و تدبیر جهان هستی است. میتوان گفت نقش و کارکردهای امشاسپندان در یاریگری آفرینندۀ هستی با آنچه که در ادبیات اسماعیلی با عنوان هفت کروبی و گاه حدود سته یاد میشود، قابل مقایسه است. مسئله‌ای که در این نوشتار دنبال میشود بررسی تأثیر باورهای ایرانی بر آموزههای کلامی اسماعیلیان به روش تاریخی- تطبیقی است. درواقع، هدف نوشتار پاسخگویی به این دو سؤال است که: وجوه تشابه بین اندیشههای ایرانی دربارۀ خلقت و تدبیر جهان و اعتقادات اسماعیلیان چیست؟ و چه عوامل و اسبابی زمینهساز تأثیر باورهای ایرانی بر اعتقادات اسماعیلیان بوده است؟ بر همین اساس، در بخش نخست، زمینهها و بسترهای تأثیرپذیری آموزههای اسماعیلیه از ادیان ایرانی بررسی شده و در گام دوم نمود برخی تشابهات اعتقادی ادیان ایرانی و آموزههای شیعیان اسماعیلی گزارش شده است که میتواند حاکی از احتمال تأثیرپذیری آموزههای اسماعیلی از باورهای ایران باستان باشد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
A Comparative Study of Primeval Creation in Ancient Persia’s Beliefs and Isma’ilist Thoughts
نویسندگان [English]
- Abbas Masiha 1
- Maryam Moezzi 2
1 PhD student at the University of Religions and Religions
2 Associate Professor, Former Faculty Member / Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]
In terms of Zurvanist teachings, the creation of humanity divides into mediated and immediate. There are analogies between this mythical teaching and Isma’ilist teaching. The mythical emergence of Ahura Mazda (ensued by Zurvanist doubts), and the latter’s features are in part reflected in early Isma’ilist literature in the form of kawni and qadar and after that in the form of reason and soul. The other feature of Ahura Mazda is that he has aides in creating and managing the world and it could be said that the role and functions of Amesha Spenta in aiding the creator are analogous with what is called in Isma’ilist literature seven archangels and, sometimes, six limits (hudud sītta)
This article seeks to conduct a comparative study of the influence of Persian beliefs on the Isma’ilist theosophical teachings. In fact, it is aimed at answering two questions: what are the similarities between Persian thoughts on creation and management of the world, and Isma’ilist beliefs? And what factors laid the ground for the influence of Persian beliefs on them? Accordingly, in the first section, the backgrounds of the affection of Isma’ilist teachings by Persian religions were examined and in the second, some manifestations of the ideological similarities were reported which could be indicative of the possibility of the affection of Isma’ilist teachings by the beliefs in ancient Persia.
کلیدواژه‌ها [English]
- Zurvan
- Isma’iliyyi. Isma’ili teachings
- Persian religions
- Mythical creation
- Amesha Spenta
- Seven archangels
منابع و ماخذ
- آشتیانی، جلالالدین (1381ش)، زرتشت، مزدیسنا و حکومت، تهران: سهامی انتشار، چ8.
- آمـوزگار، ژاله (1374ش)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سمت.
- ابناثیر، علیبن محمد (1965م)، الکامل فی التاریخ، ج 1، 8، 11، بیروت: دار صادر.
- ابنخلکان، ابیالعباس شمس‌الدین احمد (1970م)، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، ج3، بیروت: دار صادر.
- ابن‌رسته، احمد (1891م)، الاعلاق النفیسه، به کوشش دخویه، ج۱، لیدن.
- ابنقتیبه دینوری، عبداللهبن مسلم (1992م)، المعارف، مصر: الهیئۀ المصریۀ العامۀ للکـتاب.
- ابنندیم، محمدبن اسحق (1381ش)، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر، مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدّن‌ها.
- استرن، س. م (1368)، «قرامطه و اسماعیلیان»، نهضت قرامطه، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: میراث ملل، صص37-56.
- اصطخری، ابواسحق ابراهیمبن محمد (1340ش)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اشعری قمی، سعدبنعبدلله ابیخلف (1360ش)، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی فرهنگی.
- الیاده، میرچا (1372ش.)، رساله در ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
- اوستا (1374ش)، ترجمه و تحقیق هاشم رضی، تهران: سازمان انتشارات فروهر.
- بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد (1419ق)، الفرق بین الفرق، تصحیح محمد محیالدین عبدالحمید، بیروت: مکتبۀ العصیریه.
- بندهش (1385ش)، تدوین کننده: فرنبغ دادگی، برگردان فارسی: مهرداد بهار، تهران: توس.
- بنونیست، امیل (1386ش)، دین ایرانی بر پایه متن‌های معتبر یونانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، تهران: قطره، چ3.
- پیگلز، آلین (1394ش)، انجیل‌های گنوسی، ترجۀ ماشاءالله کوچکی میبدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- تامر، عارف (1996م)، القرامطه بین الالتزام و الانکار، دمشق: دار الطلیعة الجدیده، الطبعة الاولی.
- جعفربن منصور الیمن (2010 م)، سرائر و اسرار النطقا، تحقیق و تقدیم شتروطمان، عراق: بیت الوراق.
- جلالی مقدم، مسعود (1384ش)، آیین زروانی، تهران: امیرکبیر.
- حامی، احمد (1355ش)، بغ مهر، تهران: [بی‌نا].
- حمیری، ابوسعید نشوان‌بن سعیدبن نشوان [بیتا]، الحور العین، تحقیق کمال مصطفی، مصر: مکتبۀ الخانجی.
- دخویه، میکائیل (1371ش)، قرمطیان بحرین و فاطمیان، ترجمۀ محمدباقر امیرخانی، تهران: سروش.
- دفتری فرهاد (1393ش)، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دوساسی، سیلوستر (1376ش)، «تذکره دوساسی دربارۀ حشاشین»، افسانههای حشاشین یا اسطورههای فدائیان اسماعیلی، فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدرهای، تهران: فرزان.
- دینکرد کتاب سوم (1381ش)، آوانویسی و ترجمه فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ دهخدا.
- دینکرد چهارم (1393ش)، پژوهش مریم رضایی، تهران: علمی.
- رازی، ابوحاتم احمدبن حمدان (1377ش)، کتاب الاصلاح، به اهتمام حسن مینوچهر و مهدی محقق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل.
- رازی، ابوحاتم احمدبن حمدان (1956م)، الزینه فی کلمات الاسلامیه العربیه، تحقیق دکتر عبدالله سلوم السامرایی، ج3، مصر: کلیۀ دار العلوم جامعة القاهره.
- رسائل الحکمه (1986م)، دیار عقل لبنان: دارالاجل المعرفه، چاپ پنجم.
- زنر، آلبرت چارلز (1384ش)، زروان یا معمای زرتشتی گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
- .................................. (1389ش)، طلوع و غروب زردشتیگری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر، چ3.
- سجستانی، ابویعقوب (2000م)، الافتخار، تصحیح پونا والا و اسماعیل قربان، تونس: دار الغرب الاسلامی.
- ..................................... (1367ش)، کشف المحجوب، رساله در آیین اسماعیلی از قرن چهارم، به تصحیح هنری کربن، تهران: کتابخانه طهوری.
- سمعانی، ابیسعد عبدالکریمبن محمد (1946م)، الانساب، ج 6، حیدرآباد: دائرۀ المعارف العثمانیه.
- شهرستانی، عبدالکریم (1992م)، الملل و النحل، تصحیح احمد فهیم محمد، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- طبری، محمدبن جریر (1387ق/1967م)، تاریخ الامم و الملوک، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، ج2، بیروت: دار التراث، چ2.
- فتحی، ذبیحالله (تابستان91)، »پژوهشی در کیهانشناسی زروانی و کیهانشناسی اسماعیلیه با تکیه بر آثار ناصرخسرو»، تاریخ فلسفه، سال سوم، شماره اول، صص 85-104.
- القرشی، داعی ادریس عمادالدین (1416ق)، عیون الاخبار و فنون آلآثار، تحقیق و تقدیم مصطفی غالب، ج4، 5، 6، بیروت: دار الاندلس.
- کرباسیان، ملیحه (1386ش)، در خرابات مغان (جستاری در فرهنگ ایرانی)، تهران: اطلاعات.
- کرباسیان، ملیحه (1384ش)، «میراث ایران باستان در روشنایینامه ناصرخسرو»، مجله نامۀ انجمن، شمارۀ 17، صص118-132.
- کربن، هانری (1384ش)، بنمایه های آیین زرتشت در اندیشه سهروردی، ترجمۀ محمد بهفروزی، تهران: جامی.
- کرمانی، حمیدالدین (1967م)، راحة العقل، تحقیق و تقدیم مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
- کریستین‌سن، آرتور (1382ش)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه ذبیحالله صفا، تهران: هیرمند، چ5.
- گزیدههای زادسپرم (1366ش)، ترجمه محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
- لوئیس، برنارد (1370ش)، بنیادهای کیش اسماعیلیان، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران: ویسمن.
- مادلونگ، ویلفرد (1381ش)، فرقههای اسلامی، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر، چ2.
- ماسینیون، لویی (1343ش)، سلمان پاک، ترجمه دکتر علی شریعتی، مشهد: چاپخانه طوس.
- مجهول المؤلف (1383ش)، حدود العالم من المشرق الی المغرب، تعلیقات وی. مینورسکی، مقدمۀ و. بارتولد، ترجمه میرحسین شاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا، چ2.
- معزی، مریم (1395ش)، اسماعیلیه بدخشان، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
- مقدسی، مطهربن طاهر [بیتا]، البدء و التاریخ، ج3، پورسعید: مکتبۀ الثقافۀ الدینینه.
- مقریزی، ابیالعباس تقیالدین احمد (2000م)، اتعاظ الحنفاء، تحقیق محمد عبدالقادر احمد عطا، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- مؤید فی‌الدین شیرازی، هبۀاللهبن موسی (1996م.)، دیوان المؤید فی الدین داعی الدعاۀ، تقدیم و تصحیح محمد کامل حسین، بیروت: دار المنتظر.
- مینوی خرد (1379ش)، ترجمه و تحقیق احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
- نادرزاد، بزرگ (فروردین و تیر 1376ش)، «مهر پیامبر روشن با دیهیم تابان»، کلک، شماره 85 و 86، صص133-142.
- ناصرخسرو قبادیانی (1366ش)، روشنایی نامه، به کوشش ولادیمیر ایوانف، تهران: محمودی.
- ...................................... (١٣٨٨ش)، دیوان اشعار حکیم نـاصرخسرو قـبادیانی، به اهتمام سید نصراللّه تقی‌زاده، تـصحیح مـجتبـی مـینـوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تـهران، چ8.
- ...................................... (1356ش)، وجه دین، به تصحیح و تحشـیه و مقدمـه غلامرضـا اعـوانی، مقدمـۀ انگلیسی سید حسین نصر، تـهران: انـجمن فلسفه ایران.
- .................................... (1384ش)، خوان اخوان، تصحیح علی‌اکبر قویم، تهران: اساطیر.
- .................................... (1363ش)، جامع الحکمتین، با مقدمه کربن و معین، تهران: طهوری، چ2.
- نجلا، عزالدین (1990م )، الدروز فی التاریخ، الطبعه الاولی، بیروت: دارالعلم للملائین.
- نرشخی، ابیبکر محمدبن جعفر (1363)، تاریخ بخارا، تصحیح مدرس رضوی، تهران: توس، چ2.
- نوبختی، ابومحمد حسنبن موسی (1386ش)، فرق الشیعه، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: علمی فرهنگی.
- نیبرگ، هنریک ساموئل (1383ش)، دینهای ایران باستان، ترجمۀ سیفالدین نجمآبادی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
- وارنر، رکس (1389ش)، دانشنامۀ اساطیر جهان، ترجمه ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: اسطوره.
- و. گ. لوکونین (1350ش.)، تمدن ایران ساسانی، ترجمه عنایتالله رضا، تـهران: بـنگاه تـرجمه و نشر کتاب
- ورمازرن، مارتین (1383ش)، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه، چ4.
- ویدن‌گرن، گئو (1376ش. )، مانی وتعلیمات او، ترجمه نزهت صفای اصفهانی، چاپ اول، تهران: مرکز.
- ........................... (1377ش)، دینهای ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
- هالم، هاینس (1383ش)، «کیهانشناسی پیشافاطمی اسماعیلیه»، ترجمه حمیده نورانی نژاد، ابن سینا و جنبشهای باطنی، محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: کویر.
- .......................... (1378ش)، «جهانشناسی اسماعیلیۀ پیش از فاطمیان»، تاریخ و اندیشههای اسماعیلی در سدههای میانه، گردآوری فرهاد دفتری، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- هفت‌هات [بیتا]، گزارش علی‌اکبر جعفری، تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.
- همدانی، رشیدالدین فضلالله (1387ش)، جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان)، تصحیح محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
- هینلز، جان (1387ش)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
- یاقوت حموی، یاقوتبن عبدالله (1995م)، معجم البلدان، ج1، بیروت: دار صادر، چ2.
- یشتها (1377ش)، تحقیق ابراهیم پورداوود، ج1، تهران: اساطیر.
- یعقوبی، احمدبن ابی‌یعقوب [بیتا]، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.
- Corbin,Henry (1964), Histoire de la philosophie Islamique, Paris.
- Dozy, Reinhart (2015), Spanish Islam A History Of The Moslems In Spain, Newyork: Published by Iron Press.
- Ummu”l-kitab (1936), (ed) Ivanow,w, Der Islam, 23, pp.1-132.
- Walker,Paul(1993), Early Philosophical Shiism The Ismaili Neoplatonism of Abu Yaqub Sijistani, Cambridge
- Madelung,Wilferd (1993), Cosmogony and Cosmology vi. In Ismailism paper in Encyclopedia IRANICA, VolumeVI,BY Ehsan Yarshater, Mazda publishers, Costa Mesa, California.
List of sources with English handwriting
- Amūzgār, Žāleh (1374 Š.), Tārīḵ-e Asāṭīrī-e Īrān, Tehran: Samt. [In Persian]
- Avestā (1374 Š.), translated and edited by Ḥāšim Rażī, Tehran: Fravahar. [In Persian]
- Bondaheš (1385 Š.), Farnbaḡdādagī, edited by Mehrdād Bahār, Tehran: Tūs. [In Persian]
- Aš‘arī ‘Ali b. Īsmā‘īl (1980), Maqālāt al-Īslāmīn va Īḵtelāf al-Moṣlīn, edited by Helmut Ritter.
- Aš‘arī Qumī S ‘ad b. ‘Abdallah Abī ḵalaf (1360 Š.) Al-Maqālāt va al-Feraq, edited by Moḥammad Javād Maškūr, Tehran: ‘Elmī va Farhangī. [In Persian]
- Āštīānī, Jalāl al-Dīn (1381 Š.), Zartošt, Mazdyasnā va Ḥokūmat, Tehran: Entešār. [In Persian]
- Baḡdādī, ‘Abd al-Qādir b. Ṭāhīr b. Moḥammad (1419), Al-Farq bain al-Feraq, edited by Moḥammad Mohī al-Dīn ‘Abd al-Ḥamīd, Beirut: Maktaba al-‘Aṣīrīya.
- Dā ‘ī Edrīs, Edrīs ‘Emād al-Dīn al-Qršī (1416), ‘Oyūn al-Aḵbār va Fonūn al-Āṯār, edited by Moṣtafā Ḡālib, Beirut: Dār al-Andolus.
- Daftary, Farhād (1393 Š.), Tārīḵ va Sonat-hā-ye Esmā ‘īlī-ye, translated by Fereydūn Badreī, Tehran: Farzān-e Rūz. [In Persian]
- Dēnkard, Third Book (1381 Š.), translated by Fereydūn Fażīlat, Tehran: Farhang-e Dehḵodā. [In Persian]
- Dēnkard, Forth Book (1383 Š.), edited by Maryam Reżāī, Tehran: ‘Elmī. [In Persian]
- Fatḥī, Ḏabīḥallah (1391 Š.), “Pejūhešī dar Keyhānšenāsī-e Zorvānī va Keyhānšenāsī-e Esmā‘īlī bā takiye bar Āṯār-e Nāṣir ḵosro,” Tārīḵ-e Falsafeh, 3, No. 1. [In Persian]
- Ḡanīma, Yusof (1936), Al-Ḥīra, Baghdad: Dankor al-Ḥadīṯa.
- Gozīde-hā-ye Zādsparam (1366 Š.), translated by Moḥammad Taqī Rāšed Moḥaṣel, Tehran: Moasese Moṭāle ‘āt va Taḥqīqāt-e Farhangī. [In Persian]
- Haft Hāt, Gozāreš-e ‘Alī Akbar Jafarī, Tehran: Anjoman-e Farhang-e Īrān-e Bāstān. v
- Ḥāmī, Aḥmad (1355 Š.), Baḡ-e Nehr, Tehran. v
- Al-Ḥimyarī, Abu Sa‘id Našvān b. Sa‘id b. Našvān, Al-Ḥūr al-‘Ain, edited by Kamāl Moṣṭafā, Egypt: Maktaba al-ḵānjī.
- Ḥodūd al-‘Ālam min al-Mašrīq ila al-Maḡrīb (1383 Š.), edited by V. Minorsky, V. Bartold, translated by Mīr Ḥossein Šāh, edited by Mayam Mīraḥmadī and Ḡolāmreżā Varahrām, Tehran: Alzahra University. [In Persian]
- Ibn Aṯīr, ‘Alī b. Moḥammad (1965), Al-Kāmil fi al-Tārīḵ, Vol. 1, 8, Beirut: Dār Ṣādir.
- Ibn ḵalikān (1970), Vafayāt al-‘Ayān, edited by Eḥsān ‘Abbas, Vo. 3, Beirut: Dār Ṣādir.
- Ibn Nadīm, Moḥammad b. Esḥāq (1381 Š.), Al-Fihrist, translated by Moḥammadreẓa Tajadod, Tehran: Asāṭīr – Markaz-e Bayn al-Mellalī Goftegū-ye Tamadon-hā. [In Persian]
- Ibn Qutaiba, A‘bdulallah b. Muslim (1992), al-Ma ‘ārif, Egypt: Al-Haiat al- Miṣriya al-A ‘ma lilKitāb.
- Ibn Rosta, Aḥmad (1891), Al-A‘alāq al- Nafīsa, edited by De Goeje, Vol. 1, Leiden.
- Ibn Ṣā’ed Adolusī, Ṣā ‘ed b, Aḥmad (1376 Š.) Al-Ta‘arīf b.Ṭabaqāt al-Omam, translated by Ḡolāmreżā Jamšīdmežād, Tehran: Markaz-e Pejūhešī-e Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
- Īṣṭaḵrī, Abu Isḥāq Ibrāhīm b. Moḥammad (1340 Š.), Masālik va Mamālik, edited by Īraj Afšār, Tehran: Bongāh-e Tarjoma va Našr-e Ketāb. [In Persian]
- Karbāsīān, Maīheh (1386 Š.), Dar ḵarābāt-e Moḡān (Jostārī dar Farhang-e Īrānī), Tehran: Eṭelā ‘āt. [In Persian]
- Jalālī Moqadam, Mas ‘ūd (1384 Š.), Āeen-e Zorvānī, Tehran: Amīr Kabīr. [In Persian]
- Karbāsīān, Maīheh (1384 Š.), “Mīrāṯ-e Īrān-e Bāstān dar Rošanāīnameh Nāṣir ḵosro,” Majaleh Nāmeh Anjoman, No. 17. [In Persian]
- Kermānī, Ḥamīd al-Dīn (1967), Rāḥila al-‘Aql, edited by Moṣṭafā Ḡālib, Beirut: Dār al-Anolus.
- Malṭī, Moḥammad b. Aḥmad b. ‘Abdulraḥmān (1428 / 2007), Al- Tanbīh va al-Rad ala Ahla al-Ahvā va al-bad ‘a, edited by Moḥammad Zāhid b. Al-Ḥasan al-Koṯarī, Cairo: Al-Maktava al-Azharia lltorāṯ.
- Manṣūr al-Yomn, Jafar (2010), Sarāir va Asrār al-Noṭqā, edited by Šatrutmān, Iraq: Beyt al-Varrāq.
- Maqdasī, Moṭahar, Al-Bada va al-Tārīḵ, Vol. 3, Port Said: Maktaba al-Ṯaqḡāfa al-Dīnīa.
- Maqrīzī, Abi al-Abbas Taqī al-Dīn Aḥmad b. ‘Alī (2000), At ‘āẓ al-Ḥonafā, edited by Moḥammad ‘Abd al-Qādir Aḥmad ‘Aṭā, Vol. 1, Beirut: Dār al-Kotub al-‘Elmīya.
- Moayed fi al-Dīn Šīrāzī, Hebat allah b. Mūsā (1996), Dīvān al-Moayid fi al-Dīn Dāī al-Do‘ā, edited by Moḥammad Kāmil Ḥossein, Beirut: Dār al-Montaẓir.
- Mo‘ezī, Maryam (1395 Š.), Esmāīlīyeh Badaḵšān, Tehran: Pejūheškadeh Tārīḵ-e Eslām. [In Persian]
- Mīnovī ḵerad (1379 Š.) edited by Žāleh Āmūzegār, Tehran: Tūs. [In Persian]
- Nāderzād, Bozorg (1376 Š.), “Mehr Peyāmbar-e Rošan bā Dayhīm-e Tābān,” Kelk, No. 85-86, Farvardīn- Tīr, pp. 133-142. [In Persian]
- Nāṣer ḵosro Qobādīānī, Abu Mo‘īn (1388 Š.), Dīvān-e Ašār-e Ḥakīm Nāṣer ḵosro Qobādīānī, edited by Sayed Naṣralllah Taqīzadeh, Mojtabā Mīnovī and Mehdī Moḥaqeq, Tehran: Danešqāh-e Tehran. [In Persian]
- Nāṣer ḵosro Qobādīānī, Abu Mo‘īn (1363 Š.), Jāmeh al-Ḥekmatīn, edited by Corbin and Mo‘īn, Tehran: Ṭahūrī. [In Persian]
- Nāṣer ḵosro Qobādīānī, Abu Mo‘īn (1384 Š.), ḵān Aḵavān, edited by Akbar Qavīm, Tehran: Asāṭīr. [In Persian]
- Nāṣer ḵosro Qobādīānī, Abu Mo ‘īn (1366 Š.), Rošanāīnameh, edited by Vladimir Ivanov, Tehran: Maḥmūdī. [In Persian]
- Nāṣer ḵosro Qobādīānī, Abu Mo‘īn (1356 Š.), Vajheh Dīn, edited by Ḡolāmreẓā Ā ‘vānī, English Introduction by Sayed Ḥossein Nṣr, Tehran: Anjoman-e Falsafeh Īrān. [In Persian]
- Najlā, ‘Ez al-Dīn (1990), Al-Dorūz fi al-Tārīḵ, Beirut: Dār al-‘Ilm llMalāīn.
- Naršaḵī, Abībakr Moḥammad b. Jafar (1363 Š.), Tārīḵ-e Boḵārā, edited by Modarres Raẓavī, Terhan: Tūs. [In Persian]
- Nobaḵtī, Abu Moḥammad Ḥasan b. Mūsā (1386 Š.), Feraq al-Šī ‘a, edited by Moḥammad Javād Maškūr, Tehran: ‘Elmī va Farhangī.
- Rāzī, Abū Ḥātam Aḥmad b. Ḣamdān (1377 Š.), Kitāb al-Īṣlāḥ, edited by Ḥasan Mīnūčhr and Mehdī Moḥaqiq, Tehran: Moasesa Moṭāle ‘āt-e Eslāmī-e Dānešgāh-e McGill.
- Rāzī, Abū Ḥātam Aḥmad b. Ḣamdān (1956), Al-Zīna fi Kalemāt al-Īslāmīa al-‘Arabīa, edited by ‘Abdallan Salūm al-Sāmirāī, Vol. 3, Egypt: Kolia Dār al-‘Olūm Jāmi ‘a al-Qāhira.
- Rašīd al-Dīn Fażlallah (1387 Š.), Jāme‘a al-Tavārīḵ (Tārīḵ-e Esmā ‘īlīān), edited by Moḥammad Rošan, Tehran: Mīrāṯ-e Maktūb. [In Persian]
- Sajestānī, Abū Ya ‘qūb (2000), Kitāb al-Īftiḵār, edited by Pūnā Vālā and Īsmā ‘īl Qorbān, Tunis: Dār al-Maḡrib al-Īslāmī.
- Sam‘ānī, Abī Sa‘īd Abdul Karīm b. Moḥammad b. Manṣūr al-Tamīmī (1966), Al-Ansāb, Vol. 6, Ḥeydarabad: Dāerat al-Ma ‘ārif al- ‘Oṯmānīa.
- Šarḥ-e Qaṣīdeh Esmā‘īlī-ye Abu al-Heīṯam Jorjānī Mansūb be Moḥammad b. Sorḵ Neyšābūrī (1324 Š. / 1955), Persian and French edited by Henry Corbin and Moḥammad Mo ‘īn, Tehran: Anstitu Iran va Faranseh. [In Persian]
- Šahristānī, ‘Abdul Karīm (1992), Al-Milal va al-Niḥal, edited by Aḥmad Fahīm Moḥammad, Beirut: Dār al-Kotob al-‘Elmīya. [In Persian]
- Ṭabarī, Moḥammad b. Jarīr (1387 /1967), Tārīḵ al- Omam va al-Molūk, edited by Moḥammad Abulfażl Ībrāhīm, Beirut: Dār al-Torāṯ. [In Persian]
- Al-Tamīmī, Ḥamza b. ‘Alī Īsmā‘īl and Others (1986), Rasāil al-Ḥikma, Lebanon: Dār al-Ajal al-M ‘arafa.
- Taqīzādeh, Sayed Ḥasan (1379 Š.), Mānī va Dīn-e Ou, edited by ‘Azīzallah ‘Alīzadeh, Tehran: Ferdos. [In Persian]
- Yāqūt Ḥamavī, Šahāb al-Dīn Abu ‘Abdallah Yāqūt b. ‘Abdallah (1995), Mo‘jam al-Boldān, Beirut: Dār Ṣādir.
- Yaqūbī, Aḥmad b. Abī Yaqūb, Tārīḵ al-Yaqūbī, Beirut: Dār Ṣādir.
- Yašthā (1377 Š.), Vol 1, edited by Ebrāhīm Pūrdāvūd, Tehran: Asāṭīr. [In Persian]
References in English, French, German, Swedish
- Benveniste, Emile (1929), The Persian Religion according to the chief Greek texts, University of Paris.
- Christensen, Arthur (1928), Etudes sur le Zoroastrisme de la Perse Antique, Kobenhavn: Andr. Fred. Host & Son.
- Corbin, Henry (1964), Histoire de la philosophie Islamique, Paris.
- Corbin, Henry, 1971, Sohravardi et les Platoniciens de Perse, Paris: Gallimard.
- de Goeje, Michael Jan (1886), Mémoire sur les Carmathes du Bahraïn et les Fatimides, Leiden: Brill.
- de Sacy, Antoine-Isaac Silvestre (1809), Mémoire sur la dynastie des assassins et sur l'origine de leur nom.
- Dozy, Reinhart (2015), Spanish Islam a History of the Moslems in Spain, New york: Published by Iron Press.
- Eliade, Mircea (1981), A History of Religious Ideas, Chicago: University of Chicago Press.
- Halm, Heinz (1978), Kosmologie and Heilslehre der frihen Ismailiya, Wiesbaden.
- Hinnells, John R. (1997). Persian Mythology, Chancellor Press.
- Lewis, Bernard (1967). The Assassins: A Radical Sect in Islam, London: Weidenfeld & Nicolson.
- Lukonin, Vladimir Grigor’evich (1969), Culture of Sasanian Iran: Iran in the 3rd-5th centuries CE, Moscow.
- Madelung,Wilferd (1993), Cosmogony and Cosmology vi. In Ismailism paper in Encyclopedia IRANICA, Volume VI., by Ehsan Yarshater, California: Mazda publishers.
- Madelung, Wilferd (1988), Religious Trends in Early Islamic Iran, Suny Press.
- Massignion, Louis (1955), Salmān Pāk and the spiritual beginnings of Iranian Islām, translated from French by Jamashedji Maneckji Unvala, Bombay.
- Nyberg, Henrik S. (1937), Irans forntida religioner, Stockholm.
- Pagels, Elaine (1989), The Gnostic Gospels, Vintage Reissue edition.
- Petrushevsky, I. P. (1985), Islam in Iran, translated by Hubert Evans, Suny.
- Stern, S. m. (1961), “Ismāʿīlīs and Qarmatians,” in L’Ēlaboration de l’Islam, Paris, pp. 99-108.
- Vermaseren, M. J. (1960), Mithra, ce dieu mystérieux, trans. M. Léman and L. Gilbert, Paris.
- Walker, Paul (1993), Early Philosophical Shiism The Ismaili Neoplatonism of Abu Yaqub Sijistani, Cambridge.
- Warner, Rex (1975), Encyclopedia of World Mythology, Phoebus Publishing Company.
- Widengren, Geo (1961), Mani und der Manichäismus, Stuttgart.
- Widengren, Geo (1965), Die Religionen Irans, Stuttgart.
- Zaehner, Robert Charles (1961), The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, Weidenfeld & Nicolson, London.
- Zaehner, Robert Charles (1955), Zurvan, A Zoroastrian Dilemma, Oxford: Oxford University Press.
)