تاریخ اسلام و ایران - مقالات آماده انتشار

نقش سیاست های تأمین مسکن در نارضایتی کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران در مناطق نفت‌خیز خوزستان مطالعۀ موردی: از آغاز کشف نفت تا ملی شدن صنعت نفت (1287-1330ش)

کاوه رستم پور

دوره 29، شماره 43 ، آبان 1398، ، صفحه 53-78

https://doi.org/10.22051/hii.2019.21648.1743

چکیده

در میان عوامل درونی ایجاد نارضایتیهای کارگران از شرکت نفت انگلیس و ایران، موضوع تأمین مسکن نقش مهمی داشته است؛ زیرا علاوه بر تأمین سرپناه، هویت کارکنان شرکت و خانوادۀ آنها را نیز تشکیل میداد. با ... بیشتر

چالش خلافت و حکومت در اندیشۀ سیاسی سید جمال‌الدین اسدآبادی

مرتضی شیرودی

دوره 29، شماره 44 ، اسفند 1398، ، صفحه 55-70

https://doi.org/10.22051/hii.2020.26247.2017

چکیده

پیشینۀ چالش مفاهیم مدرن سیاسی با مفاهیم سنتی، به عصر سید جمال‌الدین اسدآبادی و به او می‌رسد. پس از او نیز انسان ایرانیِ معاصر، متحیر از این واقعه، در دوراهیِ روی‌آوری به این «مفاهیم مدرن» یا آن ... بیشتر

فرّه بانوگِ گیهان/ هزار نوروز و مهرگان

شهرام جلیلیان

دوره 32، شماره 53 ، فروردین 1401، ، صفحه 55-77

https://doi.org/10.22051/hii.2022.37935.2545

چکیده

در منابع عربی سده‌های نخستین اسلامی، گهگاه واژه‌ها یا عبارت‌هایی به زبان‌های پهلوی (فارسی میانه) یا فارسی دری آمده است که برای پژوهش دربارۀ تاریخ تکوین زبان فارسی ارزش فراوانی دارند. یک نمونه از این ... بیشتر در منابع عربی سده‌های نخستین اسلامی، گهگاه واژه‌ها یا عبارت‌هایی به زبان‌های پهلوی (فارسی میانه) یا فارسی دری آمده است که برای پژوهش دربارۀ تاریخ تکوین زبان فارسی ارزش فراوانی دارند. یک نمونه از این منابع، کتاب ارزشمند نِهایَهُ الأِرَب فی اَخبارِ الفُرسِ وَ العَرَبِ است که تاریخ تألیف آن، نام نویسندۀ متن عربی و نیز مترجم آن به زبان فارسی، همگی ناشناخته‌اند. نویسندۀ ناشناختۀ این کتاب، گاه واژه‌ها یا عبارت‌هایی را به زبان پهلوی یا فارسی می‌آورد که در نوع خود کمیاب و البته از نظر زبانی و تاریخی بسیار سودمند است و یکی از آنها بازگویی نوشتۀ فارسی روی سکه‌های درهم و دینار شاهبانو همای چهرآزاد کیانی است که در آن آمده است: بخر (= بخور) بانو جهان هزار سال نوروز و مهرجان. پیش از این پژوهندگان تاریخ زبان فارسی، با اشاره به اسطوره‌ای بودن همای چهرآزاد، این نوشته را یکی از شعرهای هجایی دورۀ ساسانیان انگاشته‌اند که احتمالاً در دورۀ بوران (631-630م)، دختر خسرو دوم (628-590م) سروده شده است. در این پژوهش تلاش شد با نگاه دوباره‌ای به گزارش نِهایَهُ الأِرَب و نیز نوشتۀ روی سکه‌های ساسانیان، پیشنهاد تازه‌ای دربارۀ کاربرد این نوشته و مفهوم آن مطرح شود و نشان داده شد که این نوشته احتمالاً پژواکی از نوشتۀ سکه‌های درهم و دینار شاهبانو بوران است.

روابط سیاسی و مذهبی فاطمیان و زیریان: رهایی دعوت خلافت فاطمی در عصر معز زیری

حبیب زمانی محجوب؛ حسن زندیه

دوره 21، شماره 11 ، آبان 1390، ، صفحه 57-79

https://doi.org/10.22051/hii.2013.656

چکیده

حکومت بنی‌زیری، نخستین حکومت مغربی خالصی است که بربرها پس از ورود اسلام در افریقیه و بخشهایی از مغرب میانه بنیان نهادند. زیریان از زمان تأسیس حکومتشان(361ق) تا سال 441 هجری پیرو دعوت فاطمیان بودند، اما ... بیشتر

ساختار و عملکرد سیاسی-نظامی شهرها در دوره قدرت گیری کریم خان زند(1179- 1160ق)

مهدی دهقانی؛ رضا شعبانی

دوره 25، شماره 25 ، خرداد 1394، ، صفحه 57-81

https://doi.org/10.22051/hii.2015.2033

چکیده

ساختار و عملکرد سیاسی-نظامی شهرها نقش برجسته ای در درگیری ها و رقابت های سیاسی-نظامی کشور در دوره بعد از مرگ نادرشاه افشار داشت؛ با توجه به این مسئله، این مقاله درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: ساختار ... بیشتر

سیاست و آموزش در دورة پهلوی دوم؛ بررسی موردی علل، چگونگی و فرایند تغییر مباحث و مصوبات شورای عالی فرهنگ:1320 ـ 1332

سجاد راعی گلوجه؛ داریوش رحمانیان

دوره 27، شماره 35 ، آذر 1396، ، صفحه 57-80

https://doi.org/10.22051/hii.2017.16318.1413

چکیده

با اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320و خروج رضاشاه از ساختار قدرت سیاسی، گسستی در روند تکوین دولت مطلقه در ایران پدید آمد و منابع تمرکزیافتة قدرت تا اندازة زیادی پراکنده شدند. در فضای سیاسی ـ اجتماعی ... بیشتر با اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320و خروج رضاشاه از ساختار قدرت سیاسی، گسستی در روند تکوین دولت مطلقه در ایران پدید آمد و منابع تمرکزیافتة قدرت تا اندازة زیادی پراکنده شدند. در فضای سیاسی ـ اجتماعی جدید که از سیطرة شاه و دربار بر جریان فرهنگ به‏ویژه آموزش کاسته شد، شورای عالی فرهنگ نیز به‏عنوان یکی از مهم‏ترین نهادهای رسمی تصمیم‏گیر و ناظر عرصة آموزش از این فضا تأثیرات زیادی پذیرفت و تغییراتی در محتوای مباحث و مصوبات آن پدید آمد.پرسش مقاله حاضر این است که علل، زمینه‏ها و پیامدهای تغییر محتوای مباحث و مصوبات شورای عالی فرهنگ از شهریور 1320 تا مرداد 1332 چه بود؟ در پاسخ می‏توان گفت باوجود حفظ و تداوم ساختار به ارث رسیدة شورا از دورة رضاشاه ــ ساختاری که برای سیطرة کامل حکومت پهلوی و دولت بر امر آموزش ایجاد شده بود ــ تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی و فضای نسبتاً باز و منتقدانة دورة پس از رضاشاه و بازیابی نسبی جایگاه نهادی دولت و مجلس شورای ملی، تا حدودی از دامنة اثرگذاری کنشگران سیاسی بر آموزش در حمایت از سیاست‏های دربار کاسته شد. در این فضا، افرادی با گرایش‏های سیاسی و فکری گوناگون (اسلامی، ملی‏گرا و چپ‏گرا) وارد شورا شدند و فرصتی برای نقش‏آفرینی در تهیه و تصویب موضوعاتی متفاوت از دوره‏های قبل در زمینة آموزش پیدا کردند. فضای سیاسی ـ اجتماعی حاکم بر جامعه از جمله فعّالیّت‏های احزاب و تشکل‏های گوناگون سیاسی و اجتماعی و مطبوعات نیز در این زمینه بی‏تأثیر نبود.

بررسی جنسیت و پایگاه اجتماعی نویسندگان در نشریه عالم نسوان

زرین شریفیان پور؛ سهیلا ترابی فارسانی؛ علیرضا ابطحی

دوره 28، شماره 37 ، خرداد 1397، ، صفحه 57-81

https://doi.org/10.22051/hii.2018.15027.1344

چکیده

با پیروزی جنبش مشروطه، زمینه برای حضور زنان در فعالیتهای جدید فرهنگی از جمله انتشار نشریات زنان مهیا شد. «عالم نسوان« یکی از نشریاتی بود که در فاصلة سالهای 1299 تا 1312ش. منتشر میشد. این نشریه ... بیشتر با پیروزی جنبش مشروطه، زمینه برای حضور زنان در فعالیتهای جدید فرهنگی از جمله انتشار نشریات زنان مهیا شد. «عالم نسوان« یکی از نشریاتی بود که در فاصلة سالهای 1299 تا 1312ش. منتشر میشد. این نشریه فرصتی برای نویسندگان فراهم کرد تا با ارسال مقاله و نوشته‌ به بیان دیدگاهها و ایدههای خویش بپردازند. از این رو نویسندگان شناخته شده یا گمنام با قلم خود با این نشریه همکاری نمودند. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که به‌‌رغم این که در آن دوره هنوز بسترِ فرهنگیِ لازم برای رشد زنان باسواد چندان مهیا نبود، مطالب این نشریات توسط چه کسانی نوشته میشده است؟این پژوهش با روش تحلیل محتوایی و آماری، با تمرکز بر مقالات این نشریه در قالب تألیف و ترجمه و با کمک ارقام و ترسیم جداول مشخص، در صدد است نشان دهد که مشارکت مردان و زنان در بخشهای گوناگون این نشریه به چه میزان بوده و این نویسندگان از چه پایگاه فرهنگی و اجتماعی برخوردار بوده‌اند. ماحصل پژوهش نشان میدهد که از حیث آماری، تعداد نویسندگان زن، که در قالب مقاله و به‌شکلی جدی با نشریة همکاری میکردند، بیشتر از نویسندگان مرد بوده است. این آمار شامل 4/45 درصد زنان، 3/43 درصد مردان و3/11 درصد نیز با جنسیت نامشخص میباشد. اغلب نویسندگان که در بین آنان اهل سیاست و اقلیت‌های مذهبی نیز به چشم می‌خورند،‌ افراد تحصیل‌کرده از رده‌های بالای اجتماعی، فارغالتحصیلان مدارس آمریکایی و نویسندگان خارجی، به‌ویژه از آمریکا، بودند که میکوشیدند زنان را با فرهنگ و ارزشهای نوین آشنا کنند.

شرفیابی سفیران و پیوند آن با مسئلۀ اقتدارگرایی و اعمال قدرت شاه براساس روایت سفرنامه نویسان دورۀ شاه‌عباس

مجتبی ذهابی؛ فریدون الهیاری؛ علی اکبر کجباف

دوره 31، شماره 52 ، بهمن 1400، ، صفحه 57-80

https://doi.org/10.22051/hii.2020.29409.2176

چکیده

سفرنامه های دورۀ شاه‌عباس روایتی از پروسۀ پذیرش سفیران در دربار شاه‌عباس را به دست می دهند که مناسبات قدرت و سازوکارهای اعمال آن در ایران را بازتاب می دهند. درواقع، در مواجهۀ شاه با سفیران بسیاری ... بیشتر سفرنامه های دورۀ شاه‌عباس روایتی از پروسۀ پذیرش سفیران در دربار شاه‌عباس را به دست می دهند که مناسبات قدرت و سازوکارهای اعمال آن در ایران را بازتاب می دهند. درواقع، در مواجهۀ شاه با سفیران بسیاری از سنت ها، هنجارها، باورها و مؤلفه هایی که به صورت مستقیم با شاه، دایرۀ اقتدار او، ساختار سلسله‌مراتبی قدرت، مهمان نوازی و عطوفت شاهی و بسی مؤلفه های دیگر پیوند میخورد، بازتولید می شد. در چنین بستری، آنچه رخ می داد آفرینش روایتی از فرهنگ سیاسی در ایران بود که بنا بود بر تصورات نمایندگان و سفیران تأثیر بگذارد. نگارندگان این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش بوده‌اند که چگونه سیاست‌های شاه‌عباس در پروسۀ پذیرش سفیران، به اقتدار نظام سیاسی عینیت می‌بخشید؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که روایت سفرنامه نویسان با وجود کاستی های محتوایی، دربرگیرندۀ اشاره های متنوعی از تلاش دربار ایران برای آفرینش روایتی اقتدارگرایانه به منظور تأثیرگذاری بر ذهنیت سفیران است. در این پژوهش، با رویکرد توصیفی- تحلیلی بر زمان هایی از حضور سفیران در دربار شاه‌عباس تأکید شده است که در آن، شاه ایران و دربارش در هیئت میزبانانی درمی آمدند که در تلاش بودند تا تصویری مقتدر از ایران و اصول حاکم بر مناسبات اعمال قدرت در ساختار سیاسی آن ارائه دهند.

جست‌وجو در معنا و مفهوم مشروطه در تلقی و اندیشۀ علمای آذربایجان

عباس قدیمی قیداری؛ زهرا کاظمی

دوره 32، شماره 55 ، آبان 1401، ، صفحه 57-83

https://doi.org/10.22051/hii.2022.39691.2635

چکیده

یکی از مسئله های مهم عصر مشروطه که چالشهای فکری زیادی برانگیخت و در سرنوشت نظام سیاسی جدید عصر مشروطیت ایران مؤثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پی آن مناقشات فکری ناشی از اختلاف برداشت‌ها ... بیشتر یکی از مسئله های مهم عصر مشروطه که چالشهای فکری زیادی برانگیخت و در سرنوشت نظام سیاسی جدید عصر مشروطیت ایران مؤثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پی آن مناقشات فکری ناشی از اختلاف برداشت‌ها از این اصطلاح جدیدِ سیاسی بود. بحث دربارۀ معنا و ماهیت مشروطه طیفی از علما، روشنفکران و دیگر طبقات را درگیر ساخت. در این میان، آذربایجان نه تنها نقش سیاسی مهمی در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت ایفا کرد، بلکه بخش مهمی از مناقشات فکری نیز در میان علمای آذربایجان رخ داد. ظهور فکر مشروطه و مشروطه‌خواهی و روند تأسیس نظام سیاسی مبتنی بر مشروطه، دسته‌بندیهایی را در میان علمای آذربایجان موجب شد و به دنبال آن دریافت‌های متفاوتی از مشروطه و نسبت آن با آموزه‌های سیاسی دینی ارائه گردید. به نظر میرسد علمای آذربایجان براساس دغدغههای مذهبی، روند امور سیاسی و البته ملاحظات اجتماعی و اقتصادی، مواضع متضادی در پیشگرفتند. این مواضع علاوه بر اینکه گاه از اساس با چیستی و ماهیت مشروطه همخوانی نداشت، در حوزۀ نظر نیز دیدگاه‌های مهم و همچنین کنشهای سیاسی تعیینکنندهای در میدان عمل سیاسی در پی آورد؛ چنان‌که گروه مشروعه‌خواه با احساس خطر در قبال تغییرات جدید، قائل به حرمت و ناسازگاری مشروطه با نظام اسلامی و تلاش برای تبدیل مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی شدند. در مقابل، علمای مشروطه‌خواه با علم به تباین بین نظم جدید و نظام اسلامی، آن را در مقایسه با نظام استبدادی مطلوب و روشی برای تحدید استبداد یافتند و آگاهانه با پیوند بین اصول شرعی و مشروطیت، مشروطۀ ایرانی را ارائه کردند. این پژوهش براساس رسائل سیاسی، روزنامهها و منابع اصیل، به روش توصیفی-تبیینی این مسئله و موضوع مهم را بررسی کرده است.

اصلاحات نهادی دولت در اندیشۀ ثقه‌الاسلام تبریزی (با تکیه ‌بر نظریۀ نهادگرایی)

حسین شیرمحمدی باباشیخعلی؛ مصطفی پیرمرادیان؛ حسین عزیزی

دوره 33، شماره 59 ، آذر 1402، ، صفحه 57-85

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42326.2738

چکیده

در عصر قاجار، برخی علما به‌ دلایل فتور ایران اشاره کرده و گاه دربارۀ راهکارهای برون‌رفت از وضع ناگوار اقتصادی تحقیق‌هایی انجام دادند. ثقه‌الاسلام میرزا علی آقا تبریزی(1277-1330ق) یکی از اینان بود. او در ... بیشتر در عصر قاجار، برخی علما به‌ دلایل فتور ایران اشاره کرده و گاه دربارۀ راهکارهای برون‌رفت از وضع ناگوار اقتصادی تحقیق‌هایی انجام دادند. ثقه‌الاسلام میرزا علی آقا تبریزی(1277-1330ق) یکی از اینان بود. او در جنبش مشروطیت نظرات خود را در قالب نامه‌ها و رسالات و مقالات سیاسی‌اقتصادی به رشتۀ تحریر درآورد و به‌ نوبۀ خود راهکارهایی برای رفع موانع توسعۀ اقتصادی ایران ابراز داشت. این مقاله به‌شیوۀ تبیین و تحلیل تاریخی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و أسنادی، درصدد بررسی اندیشۀ‌ ایشان در باب مسائل اقتصادی عصر قاجار براساس نظریۀ نهادگرایی است. با این که در این دورۀ، تئوری نهادگرایی تدوین نشده و اصطلاحاتی چون توسعه وتوسعۀ نیروی انسانی طرح نشده بود و اندیشه‌های ابرازشدۀ ثقه‌الاسلام به نسبت این نظریه، اندیشه‌های پیشینی محسوب می‌شود اما به نظر می‌رسد می‌توان اندیشۀ او را در چارچوب این نظریه توضیح داد. ازآنجایی‌که نهادگرایان، اقتصاد را چیزی جز معاملۀ بسته‌های مالکیت نمی‌بینند و نهادها را به‌عنوان تسهیلگر مبادلۀ مالکیت در نظر می‌گیرند، ابتدا از دولت کارآمد و رویکرد ثقه‌الاسلام برای نیل به آن تصویری به‌دست داده شده سپس به نقش دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد در امر تولید و یک نظام حقوقی حامی مالکیت و نقش آن در قانون‌گذاری و نظارت بر قانون بررسی گردیده است. در پایان، قوانینِ متناظر بر بهبود کیفیت نیروی انسانی از راه تحصیلات، بودجه، مالیات، حجم نقدینگی، بانک ملی، گمرکات، طرق و شوارع، فلاحت، تجارت و صنعت مورد مطالعه قرار گرفته است. حاصل این بررسی آن است که ثقه‌الاسلام اولاً، دولت را به‌مثابۀ بزرگ‌ترین نهاد می‌دانست که با اصلاح آن در چارچوب مشروطه، می‌توان نهادهای مؤثر را در قالب قوانین تصویب کرد و بر آن نظارت داشت و اصلاحات اقتصادی را به بار نشاند. ثانیا، مشروطه و قانون اساسی را متضمن یک قوۀ قضائیۀ کارآمد می‌دانست که اصل مالکیت را تضمین و امر سرمایه‌گذاری را تسهیل می‌نمود.

بیکاری به‌مثابه مفهومی تاریخی: طرحی برای تحقیق در تاریخِ بیکاری در ایران

محمد جواد عبدالهی

دوره 28، شماره 40 ، اسفند 1397، ، صفحه 59-79

https://doi.org/10.22051/hii.2018.18162.1524

چکیده

در ایران بیشترِ پژوهشها دربارۀ تاریخ بیکاری، تحقیقاتی هستند که نهادهای زیرمجموعۀ دولت انجام داده‌اند. این پژوهش ها عمدتاً کوشیده اند تا به زعم خود، برپایۀ آمارهای رسمی، سیاست هایی برای ... بیشتر در ایران بیشترِ پژوهشها دربارۀ تاریخ بیکاری، تحقیقاتی هستند که نهادهای زیرمجموعۀ دولت انجام داده‌اند. این پژوهش ها عمدتاً کوشیده اند تا به زعم خود، برپایۀ آمارهای رسمی، سیاست هایی برای برنامه ریزی دولت در زمینۀ بیکاری فراهم کنند. فرض پنهان در این بررسی ها با روش های کمّی، غیرتاریخی‌بودن و ایستایی مفاهیم اقتصادی از قبیل بیکاری است. با این‌حال، آنچه در این تحقیقات مغفول میماند، ناهمگن‌بودن معنای مفاهیم اقتصادی از قبیل بیکاری در دوره‌های مختلف است. بنابراین، پرسش نوشتۀ حاضر این است که چگونه بیکاری به‌مثابه مفهومی که معمولاً ایستا در نظر گرفته میشود، به موضوع تحقیقی تاریخی تبدیل شود. مدعای نوشتۀ حاضر این است که با کمک‌گرفتن از رویکرد مورخان اجتماعی در تشریح پدیدار شدن بیکاری به‌عنوان مشکلی اجتماعی، می‌توان نشان داد که با فرا رفتن از سریهای آماری، بیکاری می تواند به‌مثابه مفهومی در حال تغییر، به موضوعی برای تحقیقات تاریخی تبدیل شود. بر این اساس، نخست وجه تاریخی مفهوم کار شرح داده می شود. سپس تأخیر در پذیرش بیکاری به‌مثابه مسئله ای اجتماعی بررسی می شود تا در پایان با شرح رویکردِ مورخان اجتماعی به این موضوع بتوان نشان داد که چگونه معنای بیکاری در طی زمان تغییر یافته و در تحلیل بیکاری نمیتوان به شکلی خودبسنده به تحلیل های کمّی اکتفا کرد.

عوامل مؤثر بر توسعۀ اقتصادی کرانه‌ها و پس‌کرانه‌های خلیج‌فارس و دریای عمان در دوره پهلوی اول

محمد جعفر چمنکار

دوره 30، شماره 46 ، تیر 1399، ، صفحه 59-86

https://doi.org/10.22051/hii.2020.24197.1897

چکیده

جزایر، بنادر و پس‌کرانه‌های خلیج‌فارس و دریای عمان در دورۀ پهلوی اول جایگاه ممتاز اقتصادی خود را حفظ کرده بودند. بخش عمده‌ای از تجارت دریایی ایران از مبادی متعدد خروجی و ورودی این مناطق انجام می‌گرفت. ... بیشتر

ارزیابی عملکرد پارلمانی نمایندگان بوشهر در چالش میان حقوق مردم و قدرت حاکمیت پهلوی مطالعۀ موردی: علی دشتی و احمد اخگر

فروغ بحرینی؛ سیمین فصیحی

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 59-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41095.2691

چکیده

با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت ... بیشتر با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت در مجلس شورای ملی اهمیت می‌‌یابد. این پژوهش با رویکردی مقایسه‌ای - تحلیلی عملکرد علی دشتی و احمد اخگر، دو نمایندۀ صاحب‌نام منتخب حوزۀ بوشهر را در چالش میان دو متغیر قدرت حاکمیت و حقوق مردم ارزیابی می‌کند و باتوجه‌به خاستگاه اجتماعی و مواضع سیاسی آنان ازطریق تحلیل محتوای آرا، مذاکرات و نطق‌های آنان در مجلس شورای ملی روشن می‌کند که این دو نماینده در عمل به وظایف خویش در بستر این چالش چه نقشی ایفا کرده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که نظام حکومت پهلوی به‌گونه‌ای بر ساختار مجالس شورای ملی تأثیر گذاشت که نمایندگان منتخب را در تنگنای دو اهرم قدرت حاکمه و حقوق مردم قرار داده و علی‌رغم پایگاه اجتماعی تقریباً مشابه این دو نماینده، مواضع سیاسی متفاوت و به‌تبع آن عملکرد متفاوتی برای آنان در نظام پارلمانی رقم زده است. تحلیل محتوای برخی اسناد، نطق‌ها و مذاکرات آن‌ها در جلسات مجلس، با وجود برخی وجوه مشابه در درصد توجه به حقوق مردم و فعالیت‌های این دو نماینده، حاکی از سه نتیجۀ متفاوت در عملکردشان است: 1. نسبت تعداد نطق‌ها به دفعات حضور در ادوار مختلف به‌عنوان نمایندۀ بوشهر متفاوت است، 2. درصدی از گزاره‌های به‌دست‌آمده از نطق‌های علی دشتی در راستای تحقق اهداف حکومت است، درحالی‌‎که نطقی در این خصوص از اخگر ثبت نشده است، 3. انضباط پارلمانی متفاوت دو نماینده که نهایتاً این نتایج یکی را با چهره و کارنامۀ پارلمانیِ به‌دور از حاشیه و نزدیک‌تر به مردم معرفی می‌کند و کارنامۀ دیگری را با نوعی دوگانگی در اندیشه و عمل نشان می‌دهد.

علل و زمینه های محرومیت و توسعه نیافتگی کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس ودریای عمان درعصرقاجاریه

محمد جعفر چمنکار

دوره 26، شماره 32 ، اسفند 1395، ، صفحه 61-85

https://doi.org/10.22051/hii.2017.2653

چکیده

کرانه ها و نواحی پس کرانه ای شمالی خلیج فارس و دریای عمان دردوره قاجاریه ،ازمناطق برجسته ی بازرگانی دریایی به شمار می رفت. بخش عمده ای از ثروت خالص و ناخالص و سرمایه در گردش ایران و کالاها و نیازمندی های ... بیشتر کرانه ها و نواحی پس کرانه ای شمالی خلیج فارس و دریای عمان دردوره قاجاریه ،ازمناطق برجسته ی بازرگانی دریایی به شمار می رفت. بخش عمده ای از ثروت خالص و ناخالص و سرمایه در گردش ایران و کالاها و نیازمندی های خرد و کلان کشور از تکاپوهای تجار و شرکت های داخلی و بین المللی در این سرحدات حاصل می گشت. هدف نگارنده این است که چرا با وجود قابلیت های بالفعل و بالقوه جزایر و بنادر جنوب و جنوب شرقی ایران و حجم شگفت آور ثروت این مناطق، هم چنان در محرومیت به سر می برده است. در فرجام نگارنده نتیجه می گیرد که در نتیجه مجموعه عوامل منفی چند لایه، با وجود پیشرفت کمی و کیفی در میزان صادرات و واردات انواع کالا و رونق بازرگانی دریایی، تاثیری در بهبود سطح معیشت و زندگی مردم بومی منطقه نداشته است. در حقیقت در تناقض با باور عمومی ، نوعی پارادوکس و تضاد مابین شکوفایی تجاری خلیج فارس و دریای عمان از یک سو و تشدید فقر و تنزل کیفیت زندگی ساکنان آن به خوبی قابل مشاهده می باشد . پیرو این فرایند ، رشدو بالندگی داخلی و رفاه اجتماعی متناسب با جایگاه این مناطق ارزشمند اقتصادی و سیاسی در فعل وانفعالات جدید ایران و فرا منطقه ای ، حاصل نگردید.کلیدواژه: خلیج فارس ودریای عمان‘ عصر قاجاریه‘ کرانه و بس گرانه ها, اقتصاد , توسعه نیافتگی، محرومیت

قَلیان و قلیان کَشی و نقش آن در تمایزات اجتماعی ایران در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار

غفار پوربختیار

دوره 30، شماره 47 ، آبان 1399، ، صفحه 61-85

https://doi.org/10.22051/hii.2020.31464.2246

چکیده

قلیان کَشی یکی از عادات و تفریحات ایرانیان در روزگار قاجار بود که چون همۀ اقشار اجتماعی به آن روی آورده بودند، تمایزات بسیاری را در خود نهفته داشت. بنابراین پژوهشگر با روش مقایسه ای مبتنی بر داده ... بیشتر

بررسی تاثیر جنگ ایران و عراق بر تجدید مساله جزایر سه گانه در 1371ش/1992م

محمود عرب اسماعیلی؛ حسن زندیه؛ محمد امیر شیخ نوری؛ محمد رستمی

دوره 26، شماره 29 ، خرداد 1395، ، صفحه 63-80

https://doi.org/10.22051/hii.2016.2223

چکیده

چکیده: موقعیت استراتژیک جزایر سه گانه در دهانه ورودی خلیج فارس موجب اهمیت این جزایر در حیات اجتماعی ساکنین خلیج فارس بوده است. پذیرش حاکمیت ایران به جزایر سه گانه به واسطه بروز رقابت های سیاسی و اقتصادی ... بیشتر چکیده: موقعیت استراتژیک جزایر سه گانه در دهانه ورودی خلیج فارس موجب اهمیت این جزایر در حیات اجتماعی ساکنین خلیج فارس بوده است. پذیرش حاکمیت ایران به جزایر سه گانه به واسطه بروز رقابت های سیاسی و اقتصادی به رد حاکمیت ایران در 1903م/1320ه منتهی گردید که خود نقطه آغازین مساله جزایر سه گانه بود. مساله جزایر به واسطه تحولات بعدی در سطح منطقه و تحولات بین المللی ادامه یافت تا آنکه در سال 1971م.1350ش، طبق قراردادی رسمی حل و فصل شد. اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و در ادامه بروز جنگ ایرانو عراق، به واسطه بروز تحولات جدید در منطقه، مساله جزایر سه گانه با ابعادی متفاوت، تجدید شد. از آنجایی که ارائه راهکارهایی در جهت حل و فصل مسائل تاریخی، مهمترین و اولین گام در راه ایجاد یک تفاهم میان کشورهای ساحلی خلیج فارس است، مساله جزایر سه گانه به عنوان یک نمونه بارز نیاز به بررسی ابعاد تاریخی و ریشه یابی علل بستر ساز دارد. سوال اصلی تحقیق این است که با وجود حل مساله جزایر سه گانه در دوران پهلوی، موضوع در دوران جنگ ایران و عراق به واسطه چه عواملی تجدید شد؟ فرض غالب بر این است که با توجه به تجربه های تاریخی در زمینه نقش اینگونه مسائل در تفاهم میان کشورهای ساحلی خلیج فارس، این مساله را باید در فرایندی چند بعدی ناشی از تحولات داخلی ایران و تاثیرات جنگ هشت ساله در خلیج فارس جستجو کرد.

بینش نظری ابن مجاور در تاریخ المستبصر

سعید خنافره مودت؛ شهلا بختیاری

دوره 30، شماره 45 ، اردیبهشت 1399، ، صفحه 63-85

https://doi.org/10.22051/hii.2020.27788.2085

چکیده

ابن‌مجاور یک نظریه‌پرداز گمنام ایرانی است که سفرنامه‌اش تاریخ المستبصر، با وجود اهمیت نظری آن، در میان پژوهشگران معاصر کمتر شناخته شده است. تاریخ المستبصر گزارشی از سفر ابن‌مجاور در شهرهای شبه‌جزیرۀ ... بیشتر ابن‌مجاور یک نظریه‌پرداز گمنام ایرانی است که سفرنامه‌اش تاریخ المستبصر، با وجود اهمیت نظری آن، در میان پژوهشگران معاصر کمتر شناخته شده است. تاریخ المستبصر گزارشی از سفر ابن‌مجاور در شهرهای شبه‌جزیرۀ عربی است که در آن روایت دست اولی از جابه‌جایی کانون‌های تجاری و علل آن در نیمۀ اول سده هفتم قمری آمده است. یکی از خصایص قابل توجه مؤلف این سفرنامه، توجه او به مسائل نظری در بررسی علل ویرانی یا آبادانی شهرهاست. ابن‌مجاور با وجود نظریه‌پردازی دربارۀ جابه‌جایی کانون‌های مزبور، به‌طور مستقیم چارچوب نظری خود را معرفی نکرده، اما از واکاوی گزارش‌های او در تاریخ المستبصر می‌توان استنباط کرد که مؤلف توصیفات و مشاهدات خود را به صورت روشمند بر پایۀ یک چارچوب نظری منسجم مطرح کرده است. بنیاد نظری او بر این نظریه مبتنی است که ویرانی و از رونق افتادن مراکز شهری، به‌ویژه مراکز بندری، به رونق شهرهای دیگر منجر می‌شود. در پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیل هرمنوتیک قصدی، ضمن ابهام‌زدایی از دو اشکال تاریخی مرتبط با ابن‌مجاور و سفرنامه‌اش، بینش نظری او نیز معرفی شده و برای نخستین بار نظریۀ ابن‌مجاور درباره جابه‌جایی مراکز تجاری و جمعیتی مورد مطالعه قرار گرفته است. روش گردآوری داده‌های این مقاله، کتابخانه‌ای است.

تاریخ صفویان از دریچۀ اسلام‌گرایی؛ تأملی بر تأثیر اندیشه‌های اسلام‌گرایانه‌ در صفویه‌شناسیِ مرتضی مطهری و علی شریعتی

حمید صادقی؛ نزهت احمدی

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 63-82

https://doi.org/10.22051/hii.2022.39031.2604

چکیده

مرتضی مطهری و علی شریعتی به مثابه دو متفکر-مورخ شیعی، تحت تأثیر اندیشه های اسلام گرایانه و به پشتوانۀ اتکای فزاینده به مطالعات تاریخی، درصدد ارائۀ خوانشی انتقادی از تاریخ اسلام و ایران برآمدند ... بیشتر مرتضی مطهری و علی شریعتی به مثابه دو متفکر-مورخ شیعی، تحت تأثیر اندیشه های اسلام گرایانه و به پشتوانۀ اتکای فزاینده به مطالعات تاریخی، درصدد ارائۀ خوانشی انتقادی از تاریخ اسلام و ایران برآمدند که در درجۀ نخست، خادم جهان بینی ویژه و دلبستگی های فکری-ایدئولوژیکی آنان در قامت دو شخصیت اسلام‌گرای شیعی و در عین حال، ناظر بر جهد آنها در برجسته کردن سهم اسلام و اندیشۀ اسلامی در وضعیت فرهنگی-هویتی ایران معاصر بود. بر این مبنا، توجه آنها به تاریخ صفویه، در بستری از همین گرایش های اسلامگرایانه و دغدغه‌های مذهبی و آرمان های امت گرایانه معنا پیدا میکرد. بدین ترتیب، با وجود برخی تمایزاتِ رویکردی در نگرش این دو به تاریخ صفویان، وجود برخی چشماندازهای مشترک نزد آنان، صفویه شناسیِ این دو شخصیت را در گفتمانِ صفویه‌شناسیِ دورۀ پهلوی (به‌ویژه پهلوی دوم) متمایز میساخت. درواقع، مسئله و پرسش پژوهش حاضر این است که صفویه‌شناسی مطهری و شریعتی چگونه از زمینه های فکری و ایدئولوژیکی آنها تأثیر پذیرفت و کدام مؤلفه های همسان، نگرشِ آنها به تاریخ صفویه را به هم نزدیک کرد؟ فرضیۀ این پژوهش که با روشی تحلیلی انجام شده، بر پایۀ این مدعاست که با وجود تمایزات مهم در صفویه شناسی این دو، وجود مؤلفه های مشترکی چون دغدغه های هویت محور (از نوع اسلامی آن) و بینشهای امت گرایانه و ایدئولوژیک، نوع نگاه آنان به تاریخ صفویه را به هم نزدیک کرد که برآیند آن، نوعی نگرش متمایز به تاریخ صفویه در گفتمان صفویه شناسی دورۀ پهلوی بود.

مفهوم آزادی در «ثریا» چاپ قاهره

غلامعلی پاشازاده؛ فاطمه اروجی؛ رسول پورزمانی

دوره 33، شماره 60 ، بهمن 1402، ، صفحه 63-87

https://doi.org/10.22051/hii.2024.44187.2813

چکیده

دورۀ قاجار برای ایرانیان مصادف با آشنایی و رویارویی با مفاهیم مدرن غربی، مانند آزادی است. جراید ایرانیِ چاپ خارج ایران در دورۀ زمانی پیشامشروطه یکی از مجاری آشنایی ایرانیان با این مفهوم بوده است. «روزنامه ... بیشتر

مناسبات سامانیان با خلافت عباسی و عوامل مؤثر بر آن

محسن رحمتی

دوره 25، شماره 28 ، اسفند 1394، ، صفحه 65-98

https://doi.org/10.22051/hii.2016.2215

چکیده

در آغاز قرن سوم با موافقت خلافت عباسی، خاندان دهقانی سامانی، بر نواحی مرزی قلمرو اسلامی در شرق ماوراء النهر مسلط شده و به تدریج بر دامنه قدرت و قلمرو آن اقزوده شد تا اینکه همه نواحی شرقی قلمرو اسلامی از ... بیشتر

نقش بزرگان و نژادگان در محاکمه و مرگ خسرو پرویز

شهرام جلیلیان

دوره 27، شماره 33 ، خرداد 1396، ، صفحه 65-88

https://doi.org/10.22051/hii.2017.6994.1025

چکیده

در فوریة 628 م. گروهی از بزرگان و هموندان خاندان‌های نژادة ایرانی و فرماندهان سپاه که از شیوة فرمانروایی و سیاست‌های خسرو پرویز (590-628 م.) به خشم آمده بودند، در یک شورش بزرگ، خسرو را به زندان انداختند و شیرویه، ... بیشتر در فوریة 628 م. گروهی از بزرگان و هموندان خاندان‌های نژادة ایرانی و فرماندهان سپاه که از شیوة فرمانروایی و سیاست‌های خسرو پرویز (590-628 م.) به خشم آمده بودند، در یک شورش بزرگ، خسرو را به زندان انداختند و شیرویه، بزرگ‌ترین پسر او را به تخت نشاندند. آنها گستاخانه از پادشاهِ دست‌نشاندة خود، خواهان کشتن خسرو شدند، امّا شیرویه که از سویی نمی‌خواست دست به خون پدرش بیالاید و از سوی دیگر، در چنگ شورشیان گرفتار شده بود، به اشارة بزرگانِ بیزار از خسرو، در پیغامی به پدرش یکایکِ گناهان او را یادآور شد، تا اگر می‌تواند پاسخی به آنها دهد، تا شاید بزرگان از ریختن خون او درگذرند. خسرو به زبانی آمیخته با نکوهشِ شیرویه، برای همة کارها و سیاست‌های خود استدلال‌هایی آورد و به یکایک گناهان چنان پاسخ داد که حتی شیرویه با شنیدن آنها، بهانه‌ای برای کشتن پدرش نمی‌دید، امّا بزرگانْ خشمگینانه کشتن او را خواستار بودند و کامیاب هم شدند. پیغام‌نامة شیرویه به پدرش را می‌توان گزارش محاکمة خسرو پرویز نامید که در آن، بزرگان ایرانی از زبان شیرویه ستمگری‌ها و شیوة زیان‌آورِ پادشاهی خسرو را یادآور شده‌اند تا گناهکاری او و حقّانیت بزرگان ایرانی برای همگان آشکار گردد. پاسخ‌های خسرو به نامۀ شیرویه هم، دفاعیة خسرو در این محاکمه است که در آن می‌کوشد حقّانیت و درستی سیاست‌ها و شیوة فرمانروایی خود را بازگوید. در این جستار، به مطالعة پیغام‌نامة شیرویه به پدرش و پاسخ‌های او، و چگونگی محاکمه و کشته‌شدن خسرو پرویز خواهیم پرداخت و می‌کوشیم اهمیّت تاریخی این پیغام‌نامه‌ها را برای شناخت پاره‌ای از سیاست‌های خسرو پرویز و رخدادهای دورة او نشان دهیم.

چالش‌ها و مسائل پیش ‌روی صنعت تولید ابریشم و نوغان‌داران گیلان عهد قاجاری (1300ـ1335ق/ 1882ـ1917م)

زلیخا غفاری رودسری؛ مهدی عبادی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402، ، صفحه 65-95

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43171.2767

چکیده

در عصر قاجاریه، گیلان به عنوان تولیدکنندۀ عمده ابریشم و مرکز اصلی تجارت خارجی ایران از طریق دریای خزر، جایگاه چشم گیری در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت. با وجود این، فراگیری بیماری کرم ابریشم ... بیشتر

بررسی علل و عوامل شورش پیشه‌وران تبریز در دوره شاه‌ تهماسب صفوی (979-981 ق.)

محمد رضائی

دوره 28، شماره 38 ، شهریور 1397، ، صفحه 66-87

https://doi.org/10.22051/hii.2018.16392.1419

چکیده

بین سال‌های (979 ـ 981ق) شورشی علیه حکومت صفویه در تبریز روی داد که در منابع این دوره بازتاب چندانی نیافته است. اگرچه منابع اشاره‌ای به علل و عوامل تکوین شورش نکرده‌اند ولی عوامل سیاسی، اجتماعی و به‌ویژه ... بیشتر

ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه در ایران بر مبنای رهیافت نظم های اجتماعی نهادگرایی

علی جعفری شهرستانی؛ فرشاد مومنی؛ حجت الله میرزایی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، ، صفحه 67-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.39814.2637

چکیده

هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا ... بیشتر هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا پیش از انقلاب مشروطه، نظم دسترسی محدود شکننده بود که در آن نظام استبدادی با توزیع رانت زمین در میان فرادستان و دست‌کاری امنیت حقوق مالکیت، منافع خویش را تأمین میکرد. در عصر ناصری، اتصال ایران به بازارهای جهانی، افزایش تقاضای زمین را در پی داشت و وقوع خشکسالی منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی و به تبع آن فروش املاک خالصه برای خروج از بحران گردید و این دو شوک، گسترش مالکیت خصوصی به صورت بزرگ مالکی را در پی داشت. با توجه به اینکه براساس تئوری توازن دوگانه، دو سیستم اقتصادی و سیاسی نمی توانند در بلندمدت متفاوت از یکدیگر باشند، با آغاز جنبش مشروطیت، بزرگمالکان به این جنبش پیوستند و با تدوین حقوق عمومی در قالب قانون اساسی برای نخستین بار، قدرت مطلقه را مشروط کردند و بدین ترتیب، در بُعد سیاسی نیز نظم اجتماعی به نظم دسترسی محدود پایه تغییر کرد و توازن دو سیستم برقرار گردید. علاوه بر این، با تصویب اصول 15 تا 17 متمم قانون اساسی و لغو تیولداری، حقوق مالکیت خصوصی به صورت قانونی تضمین گردید.

نگرشی بر قیام رافع‌بن لیث

محسن رحمتی

دوره 22، شماره 14 ، مرداد 1391، ، صفحه 69-93

https://doi.org/10.22051/hii.2014.756

چکیده

یکی از مهم‌ترین قیام‌های خراسان علیه خلافت عباسی، قیام رافع‌بن لیث است.این قیام در اواخر خلافت هارون‌الرشید در سال 190 ق در ماوراءالنهر رخ داد و آخرین قیامی بود که در قرن دوم خلافت عباسی را به چالش کشید.رهبر ... بیشتر یکی از مهم‌ترین قیام‌های خراسان علیه خلافت عباسی، قیام رافع‌بن لیث است.این قیام در اواخر خلافت هارون‌الرشید در سال 190 ق در ماوراءالنهر رخ داد و آخرین قیامی بود که در قرن دوم خلافت عباسی را به چالش کشید.رهبر این قیام با بهره‌گیری از نارضایتیِ مردم از رفتار ظالمانه ابن‌ماهان، قتل عام برمکیان و بی‌توجهی به خواسته‌های اهالی خراسان، توانست توده وسیعی از اعراب و ایرانیان آن سامان را گرد خویش آورد.این قیام به سرعت در میان اهالی ماوراءالنهر گسترش یافت و با پیوستن برخی افراد یا گروه‌ها با انگیزه‌های اقتصادی و اجتماعی، سراسر ماوراءالنهر را از چاچ و فرغانه تا سغد و بلخ فراگرفت.رافع با دعوت به بنی‌امیه، عملاً به نابودی خلافت عباسی همت گماشت و کوشش‌های فرماندهان عباسی برای سرکوبی این قیام به جایی نرسید؛ چنان که هارون‌ با وجود بیماری‌اش عازم خراسان شد و با انتخاب مأمون به حکومت خراسان، به مقابله با رافع برخاست.حضور مأمون در خراسان و به دست آوردن قلب‌‌های مردم، هواداران رافع را پراکنده کرد و سرانجام در سال 194 ق او را به تسلیم واداشت. این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی، تا حدّ امکان علل بروز قیام رافع در ماوراءالنهر و عوامل موقعیت‌ساز آن، ماهیت فکری و اجتماعی قیام و فرایند تحولات آن، دلایل گسترش اولیه این قیام و پیوستن مردم به آن و سرانجام عوامل ناکامی آن را بررسی و تحلیل کند.

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده