تاریخ اسلام و ایران - فهرست مقالات

اصلاحات نهادی دولت از منظر اندیشه ثقه الاسلام تبریزی(با تکیه بر نظریه نهادگرایی)

حسین شیرمحمدی باباشیخعلی؛ مصطفی پیرمرادیان؛ حسین عزیزی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 23 اردیبهشت 1402

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42326.2738

چکیده

در دوره قاجار، برخی علما، به دلایل فتور ایران اشاره کرده و بعضا به تحقیق در راهکارهایی برای برون رفت از وضعیت ناگوار اقتصادی پرداخته بودند. ثقه‌الاسلام تبریزی یکی از این روحانیون بود که در جنبش مشروطیت ... بیشتر در دوره قاجار، برخی علما، به دلایل فتور ایران اشاره کرده و بعضا به تحقیق در راهکارهایی برای برون رفت از وضعیت ناگوار اقتصادی پرداخته بودند. ثقه‌الاسلام تبریزی یکی از این روحانیون بود که در جنبش مشروطیت نظرات خود را در قالب نامه‌ها و رسالات و مقالات سیاسی‌-اقتصادی به رشته تحریر درآورد و به نوبه خود راهکارهایی برای رفع موانع توسعه اقتصادی ایران ابراز داشت.این مقاله به شیوه تبیین و تحلیل تاریخی و بر پایه منابع کتابخانه ای و اسنادی، در صدد بررسی اندیشه‌ این روحانی در باب مسایل اقتصادی عصر قاجار بر اساس نظریه نهادگرایی است. هر چند در دوره‌ای که مورد بحث ماست تئوری نهادگرایی تدوین نگشته و اصطلاحاتی چون توسعه و توسعه نیروی انسانی مورد طرح نبود و اندیشه‌های ابراز شده ثقه‌الاسلام به نسبت این نظریه، اندیشه‌های پسینی محسوب می گردد؛ به نظر می‌رسد می‌توان اندیشه این روحانی را با مولفه‌های این نظریه توضیح داد. از آنجایی که نهادگرایان، اقتصاد را چیزی جز معامله بسته‌های مالکیت نمی‌بینند و نهاد‌ها را به عنوان تسهیل‌گر مبادله مالکیت در نظر می-گیرند، ابتدا تصویری از دولت کارآمد و رویکرد ثقه‌الاسلام برای نیل به آن مورد کاوش قرار گرفته است؛ سپس به نقش دولت به عنوان بزرگ‌ترین نهاد مستقر در امر تولید یک نظام حقوقی حامی مالکیت و نقش آن در قانونگذاری و نظارت بر قانون بررسی گردیده است. در پایان نیز، قوانینِ متناظر بر بهبود کیفیت نیروی انسانی از راه تحصیلات، بودجه، مالیات، حجم نقدینگی، بانک ملی،گمرکات، طرق و شوارع، فلاحت، تجارت و صنعت مورد بررسی قرار گرفته است.

وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه

مرضیه حسینی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41164.2693

چکیده

تحول در نظام آموزشی عصر رضاشاه ذیل گفتمان دولت مدرن ملی و به تبع آن رشد و گسترش آموزش زنان با هدف تربیت زن و مادر جدید ایرانی، به اشتغال چشمگیر زنان در نظام آموزشی به‌ویژه به عنوان معلم منجر شد. دربارۀ ... بیشتر تحول در نظام آموزشی عصر رضاشاه ذیل گفتمان دولت مدرن ملی و به تبع آن رشد و گسترش آموزش زنان با هدف تربیت زن و مادر جدید ایرانی، به اشتغال چشمگیر زنان در نظام آموزشی به‌ویژه به عنوان معلم منجر شد. دربارۀ ضرورت آموزش زنان، رشد سوادآموزی، توسعۀ مدارس دخترانه و تربیت معلم در دورۀ رضاشاه تحقیقات ارزنده‌ای صورت گرفته است، اما آنچه کمتر به آن توجه شده، وضعیت اشتغال زنان معلم و چالش‌های پیش روی آنها در دوره مذکور است. مسئلۀ اصلی این نوشتار چگونگی وضعیت شغلی معلمان زن در دورۀ رضاشاه است. پاسخ به این سؤال از مسیر بررسی کمّی و کیفی آموزش معلمان زن، افزایش و کاهش تعداد آنها در مدارس، شرایط استخدام، محدودیت‌ها و دشواری‌های آن، وضعیت حقوق آنها و همچنین تفاوت‌ها و تبعیض‌های جنسیتی در این حرفه، با تکیه بر اسناد و برخی نشریات این دوره صورت گرفته است. یافته‌های پژوهش مبتنی بر تجزیه و تحلیل آمار و جداول به دست آمده است و نشان می‌دهد که آموزش زنان در مقایسه با مردان از اهمیت کمتری برخوردار بود. این مسئله مدارس دخترانه و معلمان زن را با مشکل دائمی کمبود بودجه، دستمزدهای کم و تبعیض جنسیتی در قانون استخدام مواجه کرده بود. فقر مردم و عدم تمکّن مالی برای پرداخت شهریۀ اندک مدارس ملی دخترانه، به‌ویژه در ایالات و در نتیجه حقوق پایین و کار زیاد در کنار توأمانیِ اشتغال بیرون از منزل با مسئولیت‌های زنان در خانه، از دیگر مشکلات معلمان زن بود که گاهی به استعفای آنها منجر می‌شد.

مشاهده مقاله

بحران در کمیسیون های کمک به مستمندان و تشکیل سازمان اردوهای کار (331-1338ش)

محمد جواد عبدالهی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/hii.2023.44107.2807

چکیده

در دهۀ 1320ش. با هجوم انبوهی از افراد مستمند از شهرهای کوچک و مناطق روستایی به شهرهای بزرگ، برنامهها و سیاستهای اجتماعی مختلفی به منظور رسیدگی به این افراد در دستور کار قرار گرفت. با این حال، اصلیترین ... بیشتر در دهۀ 1320ش. با هجوم انبوهی از افراد مستمند از شهرهای کوچک و مناطق روستایی به شهرهای بزرگ، برنامهها و سیاستهای اجتماعی مختلفی به منظور رسیدگی به این افراد در دستور کار قرار گرفت. با این حال، اصلیترین مشکل رسیدگی به این مستمندان، نبود منابع مالی مشخص برای این منظور بود؛ به همین دلیل در آذر 1331ش. یک لایحۀ قانونی به تصویب رسید که براساس آن از هر لیتر بنزین مصرفی داخلی کشور، بیست دینار عوارض برای جمع‌آوری و به کار گماردن متکدیان أخذ میشد. با تأمین منابع مالی لازم، در سال 1331ش. در شهرهای مختلف کشور نهادهایی با عنوان کمیسیونهای کمک به مستمندان، به منظور رسیدگی به این افراد تشکیل شد. با وجود این اقدامات، در دهۀ 1330ش. بحران حضور مستمندان در شهرهای بزرگ تشدید شد و این امر موجب انحلال این کمیسیونها در سال 1338ش. و جایگزین شدن نهادی تازه‌تأسیس با عنوان «سازمان اردوهای کار» به جای آنها شد. بر این اساس، پرسش اصلی نوشتۀ حاضر این است که چرا چنین کمیسیونهایی نمیتوانستند مشکل مستمندان را در سطح کشور حل کنند و چرا سازمان اردوهای کار جایگزین این نهاد شد. با توجه به این مقدمات،‌ در این نوشته ابتدا تشکیل این کمیسیونها و تغییرات صورت‌گرفته در آنها تا سال 1338ش. بررسی شده است. سپس سعی شد با توجه به این توصیف، مشکلات این کمیسیونها در این فاصلۀ زمانی شرح داده شود و در آخر نشان داده شد که ساختار و خدمات چنین کمیسیونهایی به سبب شدت داشتن بیکاری پنهان در مناطق روستایی، نمیتوانست مشکل مستمندان را در سطح کشور حل کند.

مشاهده مقاله

چالش ها و مسائل پیش ‌روی صنعت تولید ابریشم و نوغان‌داران گیلان عهد قاجاری (1300ـ1335ق/ 1882ـ1917م)

زلیخا غفاری رودسری؛ مهدی عبادی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43171.2767

چکیده

در عصر قاجاریه، گیلان به عنوان تولیدکنندۀ عمده ابریشم و مرکز اصلی تجارت خارجی ایران از طریق دریای خزر، جایگاه چشمگیری در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت. با وجود این، فراگیری بیماری کرم ابریشم ... بیشتر در عصر قاجاریه، گیلان به عنوان تولیدکنندۀ عمده ابریشم و مرکز اصلی تجارت خارجی ایران از طریق دریای خزر، جایگاه چشمگیری در اقتصاد کشوری و منابع درآمد دولت مرکزی داشت. با وجود این، فراگیری بیماری کرم ابریشم در گیلان در سال 1277ق/1860م. و همچنین بی توجهی حکومت قاجاریه به این مسئله، موجب کاهش زیاد تولید محصول ابریشم در گیلان شد. با اعتراض نوغان‌داران گیلانی و تجار تبعۀ دول بیگانه به این شرایط و مواجه شدن دولت با ضرر مالی هنگفت مالی ناشی از آن، اقداماتی برای بهبود اوضاع صنعت ابریشم و نوغان‌داران گیلانی صورت گرفت. در این پژوهش با رویکرد تاریخی و همچنین با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی-‌تحلیلی، وضعیت صنعت ابریشم در دورۀ قاجاریه طی سال های 1300-1335ق/1882-1917م. مورد بررسی قرار گرفته و اقدامات دولت قاجاریه و تلاش های تجار برای احیای دوبارۀ این صنعت ارزشمند گیلان تبیین شده است. بنا بر یافته های این پژوهش، اولین اقدام دولت در این زمینه، واردات تخم‌ نوغان توسط تجار خارجی بود. شکل گیری ادارات دولتی مرتبط با صنعت ابریشم به منظور رسیدگی به امور تجار خارجی و همچنین تشویق و ترغیب نوغان‌داران گیلانی برای شروع مجدد به کار نوغان‌داری، از جمله اقداماتی بود که برای احیای صنعت ابریشم در گیلان انجام گرفت.

مشاهده مقاله

سفارت در دورۀ تیموریان؛ تشریفات استقبال و بار یافتن سفرا

میثم یاری مطلق؛ محبوبه شرفی

دوره 33، شماره 58 ، مرداد 1402

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43622.2786

چکیده

آداب و تشریفات سیاسی از مباحث بسیار مهم در امر سفارت‌ است. پذیرش سفیر در هر دوره‌ای آداب‌ و رسوم خاصی داشت که از باورها و اعتقادات حاکم بر دربار نشأت می‌گرفت. پژوهش حاضر به روش تاریخی، مبتنی بر رویکرد ... بیشتر آداب و تشریفات سیاسی از مباحث بسیار مهم در امر سفارت‌ است. پذیرش سفیر در هر دوره‌ای آداب‌ و رسوم خاصی داشت که از باورها و اعتقادات حاکم بر دربار نشأت می‌گرفت. پژوهش حاضر به روش تاریخی، مبتنی بر رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از آثار تاریخ‌نگارانه و منشآت دورۀ تیموریان، در پی پاسخ به این پرسش است که: سفارت و آداب استقبال و بار یافتن سفیران در عصر تیموریان چگونه‌ و بر مبنای چه اصول و قواعدی بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که با وجود خصلت تهاجمی حاکمیت تیمور، او از کارکردهای تبادل سفیر غافل نبوده و سفارت‌های متعددی در زمان او و جانشینانش با اهداف متنوعی صورت گرفته است. از دیگر سو، آداب و تشریفات سفارت در دورۀ تیمور، متمایل به آداب مغولی بوده و به وسیلۀ قانون یاسا حمایت می‌شد. در دورۀ شاهرخ، ابوسعید و سلطان حسین بایقرا، آداب و تشریفات سفارت به آداب ایرانی-اسلامی تمایل داشته است. شاهرخ قوانین یاسا در زمینۀ بار یافتن را از اعتبار انداخت. در تشریفات سفارت، آوردن هدیه برای خان و امرا تقریباً به ‌صورت یک اصل ثابت بود و اگر سفیران هدیه به همراه نداشتند، در انجام مأموریت خود با مشکل روبه‌رو می‌شدند. امیران تیموری نیز اغلب به فرستادگان هدایایی می‌دادند. اسب، خلعت و زر یا پول، عنصر ثابت همۀ هدایا بوده است. سلاطینی چون شاهرخ، ابوسعید و حسین بایقرا، در مناسبات خود از کتاب نیز به‌ عنوان هدیه استفاده می‌کردند تا ضمن هنردوست نشان ‌دادن خود، هنر و خلاقیت درباریان خود در زمینۀ کتاب‌آرایی را به رخ بکشند. در این دوره، سفیران از مزایایی چون مصونیت سیاسی، برخورداری از معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات دیگری از جمله امکانات اقامتی، غذایی و چاپاری برخوردار بودند. پذیرش سفیر در این دوره مانند دوران مغول، در انحصار فرمانروا نبود. امیران تیموری از آداب و تشریفات سفارت، به ‌عنوان‌ ابزاری برای نشان‌ دادن عظمت و شکوه قدرت خود بهره می‌بردند.

مشاهده مقاله

ائتلاف شکننده؛ تحلیلی بر پیروزی کاندیدای حزب توده از حوزۀ انتخابیۀ اصفهان در انتخابات مجلس چهاردهم شورای ملی (۱۳۲۲ش/ ۱۹۴۳م)

محمد افقری؛ مرتضی نورائی

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 11-36

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42330.2727

چکیده

در پی اشغال ایران به‌دستِ متفقین در شهریور ۱۳۲۰ هجری شمسی و با استعفای رضاشاه، انتخابات مجلس چهاردهم در فضایی کاملاً متفاوت برگزار شد. حزب توده در این دوره توانست نمایندگانی را از مناطق عمدتاً شمالی ... بیشتر در پی اشغال ایران به‌دستِ متفقین در شهریور ۱۳۲۰ هجری شمسی و با استعفای رضاشاه، انتخابات مجلس چهاردهم در فضایی کاملاً متفاوت برگزار شد. حزب توده در این دوره توانست نمایندگانی را از مناطق عمدتاً شمالی کشور که تحت اشغال نظامی ارتش سرخ بود روانۀ مجلس کند. در بین نامزدهای حزب توده، وضعیت تقی فداکار به‌عنوان داوطلب نمایندگی از اصفهان تا حدودی متفاوت بود. نخست آنکه اصفهان در مرکز کشور و خارج از حوزۀ نفوذ همسایۀ شمالی قرار داشت؛ دوم اینکه توفیق یک کاندیدای چپ‌گرا در حوزۀ انتخابیه‌ای که به داشتن فرهنگی سنتی و محافظه‌کار شناخته شده بود، امری بعید می‌نمود؛ ازاین‌رو بررسی انتخابات مجلس چهاردهم در اصفهان تحقیقی مجزا می‌طلبد. پژوهش حاضر در پاسخ به پرسش که موفقیت نامزد حزب توده در این انتخابات تابع چه عواملی بود این فرضیه را مطرح می‌کند که عامل اصلی کامیابی تقی فداکار در رسیدن به نمایندگی اصفهان، ائتلافی شکننده با دو نامزد محافظه‌کار بود که از قضا به‌شدت با حزب توده زاویه داشتند. در این راستا با تلفیق دو روش کمی و کیفی و استخراج داده‌های مربوط به انتخابات مجلس چهاردهم در حوزۀ انتخابیه اصفهان از اسناد منتشرنشدۀ آرشیو مجلس شورای ملی، تحلیلی آماری از نتایج شمارش آرا ارائه می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که برخلاف باور رایج، بخش عمدۀ رأی فداکار مربوط به توده‌های روستایی توابع حوزۀ انتخابیه بود و نه جامعۀ کارگری شهر اصفهان، به‌گونه‌ای که راهیابی وی به مجلس، بدون این ائتلاف و رأی روستاها عملاً امکان‌پذیر نبود.

ارزیابی عملکرد پارلمانی نمایندگان بوشهر در چالش میان حقوق مردم و قدرت حاکمیت پهلوی مطالعۀ موردی: علی دشتی و احمد اخگر

فروغ بحرینی؛ سیمین فصیحی

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 59-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.41095.2691

چکیده

با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت ... بیشتر با در نظر گرفتن شاخصه‌های حکومت پهلوی، نوعی تضاد و تعارض و چالش میان ماهیت قدرتِ حاکمیت با حقوق ملت در قانون اساسی شکل می‌گیرد که در این چالش نقش و عملکرد نمایندگان به‌عنوان واسطۀ مردم با قدرت حاکمیت در مجلس شورای ملی اهمیت می‌‌یابد. این پژوهش با رویکردی مقایسه‌ای - تحلیلی عملکرد علی دشتی و احمد اخگر، دو نمایندۀ صاحب‌نام منتخب حوزۀ بوشهر را در چالش میان دو متغیر قدرت حاکمیت و حقوق مردم ارزیابی می‌کند و باتوجه‌به خاستگاه اجتماعی و مواضع سیاسی آنان ازطریق تحلیل محتوای آرا، مذاکرات و نطق‌های آنان در مجلس شورای ملی روشن می‌کند که این دو نماینده در عمل به وظایف خویش در بستر این چالش چه نقشی ایفا کرده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که نظام حکومت پهلوی به‌گونه‌ای بر ساختار مجالس شورای ملی تأثیر گذاشت که نمایندگان منتخب را در تنگنای دو اهرم قدرت حاکمه و حقوق مردم قرار داده و علی‌رغم پایگاه اجتماعی تقریباً مشابه این دو نماینده، مواضع سیاسی متفاوت و به‌تبع آن عملکرد متفاوتی برای آنان در نظام پارلمانی رقم زده است. تحلیل محتوای برخی اسناد، نطق‌ها و مذاکرات آن‌ها در جلسات مجلس، با وجود برخی وجوه مشابه در درصد توجه به حقوق مردم و فعالیت‌های این دو نماینده، حاکی از سه نتیجۀ متفاوت در عملکردشان است: 1. نسبت تعداد نطق‌ها به دفعات حضور در ادوار مختلف به‌عنوان نمایندۀ بوشهر متفاوت است، 2. درصدی از گزاره‌های به‌دست‌آمده از نطق‌های علی دشتی در راستای تحقق اهداف حکومت است، درحالی‌‎که نطقی در این خصوص از اخگر ثبت نشده است، 3. انضباط پارلمانی متفاوت دو نماینده که نهایتاً این نتایج یکی را با چهره و کارنامۀ پارلمانیِ به‌دور از حاشیه و نزدیک‌تر به مردم معرفی می‌کند و کارنامۀ دیگری را با نوعی دوگانگی در اندیشه و عمل نشان می‌دهد.

کارکرد حمام و استحمام در بازتاب تمایزات اجتماعی جامعۀ ایران در عصر قاجار

غفار پوربختیار

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 91-112

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42558.2742

چکیده

ایرانیان از دیرباز به امر حمام و استحمام‌کردن توجه ویژه‌‌ای داشته‌‌اند. اگرچه آنان در دورۀ قاجار نیز همچون ادوار قبل توجه زیادی به استحمام و رعایت بهداشت و پاکیزگی داشته‌‌اند، این پژوهش در پی آن ... بیشتر ایرانیان از دیرباز به امر حمام و استحمام‌کردن توجه ویژه‌‌ای داشته‌‌اند. اگرچه آنان در دورۀ قاجار نیز همچون ادوار قبل توجه زیادی به استحمام و رعایت بهداشت و پاکیزگی داشته‌‌اند، این پژوهش در پی آن است تا تمایزات اجتماعی را که در میان طبقات فرادست و فرودست جامعۀ ایران عصر قاجار نسبت به احداث حمام و امر استحمام وجود داشته است، نشان دهد. در این پژوهش با استفاده از منابع تاریخی و به روش توصیفی- تحلیلی کوشش شد تا با کاربست نظریۀ تمایز اجتماعی بوردیو به این سؤالات پاسخ داده شود: نگاه طبقات فرادست جامعۀ ایران عصر قاجار به ساخت حمام و امر استحمام چگونه بوده است؛ آیا آنان از پرداختن به امر حمام و استحمام، به‌جز حفظ بهداشت و سلامت و پاکیزگی بدن اهداف دیگری نیز داشته‌‌اند؛ نگاه طبقات فرودست جامعه به حمام و استحمام چگونه بوده است؟ فرض پژوهش بر این مبنا قرار دارد که اگرچه هدف اقشار پایین جامعه از رفتن به حمام و انجام عمل استحمام، مبتنی بر ضرورت‌‌مندی‌‌هایی همچون پاکیزه‌نمودن بدن برای انجام طهارت و حفظ نظافت، بهداشت و سلامتی بوده است، هدف طبقات اعیان و اشراف از احداث حمام و امر استحمام، علاوه بر رفع ضرورت‌‌هایی چون حفظ پاکیزگی، بهداشت و سلامتی جسم، این بود که از طریق به کار بردن تزیینات و آرایه‌‌ها در ساخت حمام یا به‌واسطۀ تفریح، زیباسازی و خودآرایی به هنگام استحمام، وجوه تشخّص‌‌آمیز و تمایزطلبانۀ خود را نیز به دیگر اقشار و طبقات منعکس کنند.

نقش دولت در اقتصاد؛ بازخوانی آرا و اندیشه ‏های احمد متین دفتری

حسن رجبی فرد

دوره 33، شماره 57 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 113-134

https://doi.org/10.22051/hii.2023.43314.2768

چکیده

با شروع مناسبات ایران و غرب در دورۀ قاجاریه، بحران، همۀ عرصه‌های حیات جامعۀ ایران را در برگرفت. یکی از این عرصه‏ها، بحران اقتصادی بود. برخی از منورالفکران به اقتضای درک و بینش خود سعی کردند راه ‏حلی ... بیشتر

تبیین وضعیت سلامت کارگران و بهداشت کارخانه ها و تصویب نخستین آیین نامۀ بهداشت کارگران در ایران عصر پهلوی (1304-1332ش)

حسین احمدزاده نودیجه؛ قباد منصوربخت

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، ، صفحه 15-41

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42271.2725

چکیده

وقوع انقلاب صنعتی و ماشینی شدن تولید اگرچه از سختی تولید و فشار بر جسم انسان تا حدی کاست، اما ساعات کار طولانی، بهره کشی شدید و خطرات ناشی از کار با ماشین های ناایمن اولیه، سلامتی و زندگی کارگران ... بیشتر وقوع انقلاب صنعتی و ماشینی شدن تولید اگرچه از سختی تولید و فشار بر جسم انسان تا حدی کاست، اما ساعات کار طولانی، بهره کشی شدید و خطرات ناشی از کار با ماشین های ناایمن اولیه، سلامتی و زندگی کارگران را به شکل روزافزونی مورد تهدید قرار داد. این امر به مسئله ای مهم در عرصۀ تولید صنعتی و زندگی اجتماعی تبدیل شد؛ زیرا آسیب و مرگ زودهنگام کارگران، صدمات فراوانی بر نیروی تولید و پیکرۀ اقتصادی جامعه وارد میکرد. واکنش های طبیعی کارگران و ظهور اندیشه های انتقادی و اصلاحی اندیشمندان مختلف، حمایت از طبقه کارگر و توجه به سلامت و بهداشت کارگران را به مطالبه ای جدی در جوامع صنعتی اروپا تبدیل کرد.ایجاد صنایع جدید، پیدایش کارگر صنعتی و همچنین گسترش اندیشه های چپ، منجر به تسرّی مسئلۀ فوق به کشورهای غیراروپایی از جمله ایران گردید. یافته های تحقیق حاضر که براساس ترکیبی از روش علّی و عقلانی و عمدتاً بر پایۀ اسناد و جراید این دوره نوشته شده، نشان میدهد که رضاشاه برخلاف سیاست های ضد چپ گرایانۀ خویش، تحت فشار مجامع بین المللی و افزایش کمّی شمار کارگران فعال در بخش صنایع ماشینی، برای نخستین بار به تصویب «نظام نامه کارخانجات و مؤسسات صنعتی» در ایران اقدام کرد که در عرصۀ عمل به اجرا درنیامد. با سقوط وی به دست متفقین و فضای نسبتاً باز سیاسی، احزاب چپگرا به‌خصوص حزب توده موفق شدند دولت را وادار سازند تا با استفاده از بستر و زیرساخت اولیۀ به وجود آمده در دورۀ رضاشاه، به تدوین نخستین «آیین نامه بهداشت کارگران» در ایران تن در دهد.

پژوهشی در اهمیت عرفانی «لا» با تکیه بر شواهد باستان شناسانه

حمید پورداود

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، ، صفحه 43-66

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42350.2730

چکیده

در ادواری که اندیشه های عارفانه در بطن جامعه رواج بیشتری داشته است، در کنار متون ادبی-عرفانی که به فراوانی به رشته تحریر درآمدهاند، میتوان نشانه های مادی از نگرش های عارفانه را نیز دید. از ... بیشتر در ادواری که اندیشه های عارفانه در بطن جامعه رواج بیشتری داشته است، در کنار متون ادبی-عرفانی که به فراوانی به رشته تحریر درآمدهاند، میتوان نشانه های مادی از نگرش های عارفانه را نیز دید. از جملۀ این شواهد میتوان به کتیبه هایی اشاره کرد که بر آثار و ابنیۀ تاریخی نقش بسته اند. از جمله مهمترین بسترهایی که اندیشه ها و باورهای مذهبی در آنها به نمایش گذاشته شده است، محراب ها و سنگ قبرهایند که بیشترین پیوند را با اعتقادات معنوی مردم داشته اند. در این آثار به وضوح و به منظور بیان اندیشه های عارفانه، کلمۀ «لا» در بیشتر موارد بدون داشتن ارتباط با کتیبۀ اصلی اثر، به روش های خاص و چشمگیری به نگارش درآمده است. از جمله دلایل این موضوع و در کنار ساختار بصری این کلمه، میتوان به اهمیت عرفانی آن اشاره کرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که چرا در بیشتر سنگ ‌قبرها و محراب های کتیبه‌نگاری شدۀ قرون میانۀ اسلامی، کلمه «لا» با وجود اینکه در متن آیه و یا حدیث وجود نداشته، بر روی اثر نگاشته شده است؟ فرض غالب این است که با توجه به شهادت متون ادبی-تاریخی، این کلمه جانشین عرفانی عبارت توحیدی «لا اله الا الله» بوده و در اعصار گذشته با هدف تصویرگری اندیشۀ عارفانه و توحیدی، در آثاری که بیشترین ارتباط معنوی را با مردمان داشته، نقش بسته است.

ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه در ایران بر مبنای رهیافت نظم های اجتماعی نهادگرایی

علی جعفری شهرستانی؛ فرشاد مومنی؛ حجت الله میرزایی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، ، صفحه 67-90

https://doi.org/10.22051/hii.2023.39814.2637

چکیده

هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا ... بیشتر هدف از انجام این پژوهش، بررسی ارتباط دوسویۀ ظهور مالکیت خصوصی و انقلاب مشروطه با استفاده از رهیافت نظم های اجتماعی به روش کیفی (تاریخی-تحلیلی) است. براساس یافته های این پژوهش، نظم اجتماعی حاکم تا پیش از انقلاب مشروطه، نظم دسترسی محدود شکننده بود که در آن نظام استبدادی با توزیع رانت زمین در میان فرادستان و دست‌کاری امنیت حقوق مالکیت، منافع خویش را تأمین میکرد. در عصر ناصری، اتصال ایران به بازارهای جهانی، افزایش تقاضای زمین را در پی داشت و وقوع خشکسالی منجر به کاهش درآمدهای مالیاتی و به تبع آن فروش املاک خالصه برای خروج از بحران گردید و این دو شوک، گسترش مالکیت خصوصی به صورت بزرگ مالکی را در پی داشت. با توجه به اینکه براساس تئوری توازن دوگانه، دو سیستم اقتصادی و سیاسی نمی توانند در بلندمدت متفاوت از یکدیگر باشند، با آغاز جنبش مشروطیت، بزرگمالکان به این جنبش پیوستند و با تدوین حقوق عمومی در قالب قانون اساسی برای نخستین بار، قدرت مطلقه را مشروط کردند و بدین ترتیب، در بُعد سیاسی نیز نظم اجتماعی به نظم دسترسی محدود پایه تغییر کرد و توازن دو سیستم برقرار گردید. علاوه بر این، با تصویب اصول 15 تا 17 متمم قانون اساسی و لغو تیولداری، حقوق مالکیت خصوصی به صورت قانونی تضمین گردید.

تقسیمات سرزمینی در پیوند با نظام حکمرانی دیوانی دورۀ ناصرالدین‌شاه (1264-1313ق/1847-1895م)

فرشید نوروزی؛ هوشنگ خسروبیگی؛ نظامعلی دهنوی

دوره 32، شماره 56 ، دی 1401، ، صفحه 173-194

https://doi.org/10.22051/hii.2023.42324.2726

چکیده

قاجارها در اوایل حکومتشان برای ادارۀ نظام تقسیمات سرزمینی از سنت حکمرانی خاندانی استفاده کردند، اما از دورۀ ناصرالدین‌شاه سنت حکمرانی خاندانی برای ادارۀ آن نظام و استفاده از شاهزادگان و اعضای خاندان ... بیشتر قاجارها در اوایل حکومتشان برای ادارۀ نظام تقسیمات سرزمینی از سنت حکمرانی خاندانی استفاده کردند، اما از دورۀ ناصرالدین‌شاه سنت حکمرانی خاندانی برای ادارۀ آن نظام و استفاده از شاهزادگان و اعضای خاندان شاهی در ایالات و ولایات به‌تدریج رنگ باخت و دیوان‌سالاران زمانه و اعضای خاندان‌های آنها، جای شاهزادگان و اعضای خاندان سلطنت را در امر حکمرانی ایالات و ولایات گرفتند. در این پژوهش تلاش شده است با روش تحقیق تاریخی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، به این سؤال اصلی پاسخ داده شود که ویژگی‌های نظام تقسیمات سرزمینی دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه چه بوده و چه عواملی سبب تغییر رویکرد از سیاست حکمرانی خاندانی به سیاست حکمرانی دیوانی و به کار گماردن دیوانیان حاکم در ایالات و ولایات شد؟ روش تحقیق در این پژوهش، روش تاریخی با رویکرد توصیفی-تحلیلی، در حوزۀ مطالعات کتابخانه‌ای است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تغییر در حدود و ثغور ایالات و تجمیع ایالات و ولایات تحت نظر یک حاکم و نیز ایجاد ایالات جدید، ویژگی نظام تقسیمات سرزمینی در این دوره بود. گردانندگان نظام ادارۀ تقسیمات سرزمینی دوره ناصرالدینشاه ابتدا سیاست حکمرانی خاندانی را ادامه دادند، اما به دلیل نتایج زیان‌بار سیاست حکمرانی خاندانی در حوزه سیاسی و نیز تضعیف بنیۀ مالی حکومت مرکزی، سبب تغییر رویکرد از سنت حکمرانی خاندانی به سنت حکمرانی دیوانی شد.

جست‌وجو در معنا و مفهوم مشروطه در تلقی و اندیشۀ علمای آذربایجان

عباس قدیمی قیداری؛ زهرا کاظمی

دوره 32، شماره 55 ، آبان 1401، ، صفحه 57-83

https://doi.org/10.22051/hii.2022.39691.2635

چکیده

یکی از مسئله های مهم عصر مشروطه که چالشهای فکری زیادی برانگیخت و در سرنوشت نظام سیاسی جدید عصر مشروطیت ایران مؤثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پی آن مناقشات فکری ناشی از اختلاف برداشت‌ها ... بیشتر یکی از مسئله های مهم عصر مشروطه که چالشهای فکری زیادی برانگیخت و در سرنوشت نظام سیاسی جدید عصر مشروطیت ایران مؤثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پی آن مناقشات فکری ناشی از اختلاف برداشت‌ها از این اصطلاح جدیدِ سیاسی بود. بحث دربارۀ معنا و ماهیت مشروطه طیفی از علما، روشنفکران و دیگر طبقات را درگیر ساخت. در این میان، آذربایجان نه تنها نقش سیاسی مهمی در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت ایفا کرد، بلکه بخش مهمی از مناقشات فکری نیز در میان علمای آذربایجان رخ داد. ظهور فکر مشروطه و مشروطه‌خواهی و روند تأسیس نظام سیاسی مبتنی بر مشروطه، دسته‌بندیهایی را در میان علمای آذربایجان موجب شد و به دنبال آن دریافت‌های متفاوتی از مشروطه و نسبت آن با آموزه‌های سیاسی دینی ارائه گردید. به نظر میرسد علمای آذربایجان براساس دغدغههای مذهبی، روند امور سیاسی و البته ملاحظات اجتماعی و اقتصادی، مواضع متضادی در پیشگرفتند. این مواضع علاوه بر اینکه گاه از اساس با چیستی و ماهیت مشروطه همخوانی نداشت، در حوزۀ نظر نیز دیدگاه‌های مهم و همچنین کنشهای سیاسی تعیینکنندهای در میدان عمل سیاسی در پی آورد؛ چنان‌که گروه مشروعه‌خواه با احساس خطر در قبال تغییرات جدید، قائل به حرمت و ناسازگاری مشروطه با نظام اسلامی و تلاش برای تبدیل مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی شدند. در مقابل، علمای مشروطه‌خواه با علم به تباین بین نظم جدید و نظام اسلامی، آن را در مقایسه با نظام استبدادی مطلوب و روشی برای تحدید استبداد یافتند و آگاهانه با پیوند بین اصول شرعی و مشروطیت، مشروطۀ ایرانی را ارائه کردند. این پژوهش براساس رسائل سیاسی، روزنامهها و منابع اصیل، به روش توصیفی-تبیینی این مسئله و موضوع مهم را بررسی کرده است.

شکستن صدای کارگران صنعت نفت در هیاهوی جنبش ملی نفت ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ش (تاریخ از پایین)

ربابه معتقدی

دوره 32، شماره 55 ، آبان 1401، ، صفحه 133-155

https://doi.org/10.22051/hii.2023.40726.2674

چکیده

در تاریخ‌نگاری ملی شدن نفت به توصیف رفتار و تحلیل اندیشۀ نخبگان سیاسی و دولتمردان فراوان پرداخته شده و صدها کتاب و مقاله نوشته شده است. نقش جبهۀ ملی، تأثیر روحانیت مبارز، نگاه و عملکرد احزاب به‌ویژه ... بیشتر در تاریخ‌نگاری ملی شدن نفت به توصیف رفتار و تحلیل اندیشۀ نخبگان سیاسی و دولتمردان فراوان پرداخته شده و صدها کتاب و مقاله نوشته شده است. نقش جبهۀ ملی، تأثیر روحانیت مبارز، نگاه و عملکرد احزاب به‌ویژه حزب توده و همچنین واکنش دربار و رجال سیاسی طرفدار حکومت پهلوی، همگی موضوعات جذابی‌اند که به دفعات مورد کنکاش قرار گرفته‌اند، اما کمتر به نقش و تصویر کارگران صنعت نفت در زیر و بم این رخداد بزرگ توجه شده است. هدف نگارندۀ این نوشتار پرداختن به نقش کارگران در اجرای قانون ملی شدن نفت است؛ همچنین تاباندن نور بر اینکه چگونه یک جنبش صنفی به حرکتی ملی و بیگانه‌ستیز تبدیل شد. مطالبات کارگران صنعت نفت تا چه اندازه با خواسته‌های طرفداران ملی شدن نفت هم‌سویی داشت؟ کارگران صنعت نفت تا چه اندازه در جنبش ملی شدن نفت تأثیرگذار بودند؟ نگارندۀ این مقاله با نگاه از پایین، به تاریخ ملی شدن نفت پرداخته و به اعتراضات و مطالبات کارگری در فصل اعلام قانون ملی شدن نفت تا خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران پرداخته است. ابزار اصلی کار این تحقیق، جست‌وجو در اسناد آرشیوی، مطبوعات و مصاحبه‌های تاریخ شفاهی بوده است. دستاورد و یافتۀ اصلی که در مسیر این پژوهش نمایان شده، این است که مطالبات کارگران صنعت نفت در آغاز با خواسته‌های طرفداران ملی شدن نفت هم‌سویی نداشت، بلکه خواسته‌هایی صرفاً صنفی و درخواست‌ها‌یی برای رفاه حال کارگران و مطابق مقررات سازمان بین‌المللی کار بود. در طول اعتصابات شعارها و خواسته‌ها تغییر کرد و کارگران صنعت نفت توانستند پیگیرانه در جنبش ملی شدن نفت تأثیر داشته باشند.

معرفی، بررسی و تاریخ‎گذاری کتیبۀ نویافته در بافت تاریخی شهر یزد

سید فضل اله میردهقان؛ یداله حیدری باباکمال

دوره 32، شماره 55 ، آبان 1401، ، صفحه 157-179

https://doi.org/10.22051/hii.2021.32995.2316

چکیده

مفاهیم و تاریخ های به کار رفته در کتیبۀ بناهای تاریخی، اطلاعات ارزشمندی را دربارۀ تاریخ ساخت و شرایط سیاسی و حکومتی زمان خود به دست می دهند. یکی از نمونه های جالب توجه در این زمینه، کتیبۀ کارگاه ... بیشتر مفاهیم و تاریخ های به کار رفته در کتیبۀ بناهای تاریخی، اطلاعات ارزشمندی را دربارۀ تاریخ ساخت و شرایط سیاسی و حکومتی زمان خود به دست می دهند. یکی از نمونه های جالب توجه در این زمینه، کتیبۀ کارگاه شَعربافی در محلۀ «شاه‌ابوالقاسم» بافت تاریخی شهر یزد است که بر آن سال 921ق. درج شده است. البته بررسی های بیشتر بر روی کتیبه ها و نقوشی که آن را تزئین کرده ‎اند، نشان‎ دهندۀ عدم تطبیق تاریخ درج‎ شده با زمان اجرای کتیبه است. بنابراین در مقالۀ پیش رو با رویکرد تاریخی-تحلیلی سعی بر آن بوده است که ابهام ایجادشده برطرف و ماهیت دقیق کتیبه ها و نقوش مشخص شود. مهم‌ترین سؤالات پژوهش حاضر عبارت است از: 1. دلیل عدم تعلق کتیبۀ شناسایی‌شده به دورۀ صفوی چیست؟ 2. براساس شواهد موجود، کتیبه مذکور به چه دوره‌ای تاریخ‎ گذاری می‎ شود؟ این کتیبه با نقوش هندسی، گیاهی، حیوانی و انسانی تزئین شده و فاصلۀ بین دو قابنما را نقوش گیاهی محصور کرده است. مضامین کتیبۀ یادشده آیات قرآنی، ادعیه، جملات عربی و اشعار فارسی مانند ترکیب بند معروف محتشم کاشانی است و در دو مورد نیز نقش خورشیدخانم اجرا شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که نقش خورشیدخانم و نحوۀ اجرای این نقش، مانند طره‌های پیچان مو و ابروهای پیوسته به همراه چشمان درشت، به خوبی با نمونه‌های اجراشده در دورۀ قاجار قابل مقایسه است. همچنین محتشم کاشانی نیز از شاعران دربار شاه طهماسب بوده و به احتمال زیاد ترکیب‌بند معروف خود را در این دوره سروده است. نحوۀ قاب‌بندیِ اجراشده در کتیبۀ مذکور با حسینیه ناظم‌التجار یزد و یا خانه ملکزاده مربوط به دورۀ قاجار قابل مقایسه است. با توجه به دلایل ذکرشده، می‌توان تاریخ درج‌شده را فاقد اصالت و کتیبۀ مذکور را مربوط به دوره قاجار دانست.

شناخت، پیشگیری و درمان مرض وبا در ایران عصر صفوی

محمد علی پرغو؛ جواد علیپور سیلاب

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 39-61

https://doi.org/10.22051/hii.2022.37726.2530

چکیده

بروز بیماری با به چالش کشیدن صحت جسمی و روحی، نهایتاً به نیستی انسان می‌انجامد. پژوهش حاضر براساس این مسئله شکل‌گرفته است که شناخت، پیشگیری و درمان بیماری عفونی و مهلک وبا در جامعۀ ایران عصر صفوی ... بیشتر

تاریخ صفویان از دریچۀ اسلام‌گرایی؛ تأملی بر تأثیر اندیشه‌های اسلام‌گرایانه‌ در صفویه‌شناسیِ مرتضی مطهری و علی شریعتی

حمید صادقی؛ نزهت احمدی

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 63-82

https://doi.org/10.22051/hii.2022.39031.2604

چکیده

مرتضی مطهری و علی شریعتی به مثابه دو متفکر-مورخ شیعی، تحت تأثیر اندیشه های اسلام گرایانه و به پشتوانۀ اتکای فزاینده به مطالعات تاریخی، درصدد ارائۀ خوانشی انتقادی از تاریخ اسلام و ایران برآمدند ... بیشتر مرتضی مطهری و علی شریعتی به مثابه دو متفکر-مورخ شیعی، تحت تأثیر اندیشه های اسلام گرایانه و به پشتوانۀ اتکای فزاینده به مطالعات تاریخی، درصدد ارائۀ خوانشی انتقادی از تاریخ اسلام و ایران برآمدند که در درجۀ نخست، خادم جهان بینی ویژه و دلبستگی های فکری-ایدئولوژیکی آنان در قامت دو شخصیت اسلام‌گرای شیعی و در عین حال، ناظر بر جهد آنها در برجسته کردن سهم اسلام و اندیشۀ اسلامی در وضعیت فرهنگی-هویتی ایران معاصر بود. بر این مبنا، توجه آنها به تاریخ صفویه، در بستری از همین گرایش های اسلامگرایانه و دغدغه‌های مذهبی و آرمان های امت گرایانه معنا پیدا میکرد. بدین ترتیب، با وجود برخی تمایزاتِ رویکردی در نگرش این دو به تاریخ صفویان، وجود برخی چشماندازهای مشترک نزد آنان، صفویه شناسیِ این دو شخصیت را در گفتمانِ صفویه‌شناسیِ دورۀ پهلوی (به‌ویژه پهلوی دوم) متمایز میساخت. درواقع، مسئله و پرسش پژوهش حاضر این است که صفویه‌شناسی مطهری و شریعتی چگونه از زمینه های فکری و ایدئولوژیکی آنها تأثیر پذیرفت و کدام مؤلفه های همسان، نگرشِ آنها به تاریخ صفویه را به هم نزدیک کرد؟ فرضیۀ این پژوهش که با روشی تحلیلی انجام شده، بر پایۀ این مدعاست که با وجود تمایزات مهم در صفویه شناسی این دو، وجود مؤلفه های مشترکی چون دغدغه های هویت محور (از نوع اسلامی آن) و بینشهای امت گرایانه و ایدئولوژیک، نوع نگاه آنان به تاریخ صفویه را به هم نزدیک کرد که برآیند آن، نوعی نگرش متمایز به تاریخ صفویه در گفتمان صفویه شناسی دورۀ پهلوی بود.

روابط ابراهیم خلیل خان جوانشیر قراباغی با حکومت عثمانی

محمد عزیزنژاد؛ فاطمه جعفرنیا

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 83-112

https://doi.org/10.22051/hii.2022.39430.2625

چکیده

اشغال خانات قریم (کریمه) از سوی روسها و نفوذ و پیشروی تدریجی آنان در مناطق حوزۀ نفوذ حکومت عثمانی در قفقاز، امنیت مرزهای شرقی آناطولی را به خطر انداخت و موقعیت حساس قفقاز را برای عثمانی ها نمایان ... بیشتر اشغال خانات قریم (کریمه) از سوی روسها و نفوذ و پیشروی تدریجی آنان در مناطق حوزۀ نفوذ حکومت عثمانی در قفقاز، امنیت مرزهای شرقی آناطولی را به خطر انداخت و موقعیت حساس قفقاز را برای عثمانی ها نمایان کرد. در مقیاس محلی نیز رقابت شدیدی بین خان قراباغ با والی تفلیس جریان داشت و با تحت الحمایگی ارکلی خان گرجی به روس ها، موازنۀ قوا در قفقاز به نفع او و ضرر ابراهیم خلیل خان قراباغی (حک: 1176-1221ق/ 1762-1806م) تغییر یافت. تهدید، دشمن مشترک و پیوندهای فرهنگی-مذهبی، پایۀ اولیۀ روابط خان قراباغ با دولت عثمانی را گذاشت. نگارندگان این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤال بوده‌اند که حاکم قراباغ و دولت عثمانی از برقراری روابط با یکدیگر چه اهدافی را دنبال می‌کردند؟حفظ حکومت محلی قراباغ در مقابل سیاست الحاق گرایی ایران و روس و ایجاد توازن قوا در مقابل قدرت های محلی، از اهداف خان قراباغ بود. مقابله با نفوذ و توسعهطلبی روسها در قفقاز و تأمین امنیت مرزهای آناتولی با کمک قوای حکام محلی با شعار اتحاد اسلام، از برنامههای اصلی عثمانی ها در نزدیکی به خان قراباغ بود. تبیین ماهیت ارتباط ابراهیم‌خلیل‌خان قراباغی با حکومت عثمانی و مشکلات فراروی این روابط، از مسائل این تحقیق است. یافته های تحقیق مؤید آن است که فقدان سیاست عملگرای از سوی آن دو، روابط دو طرف را از سطح تبادل سفرا و نامه ارتقا نبخشید. نگارندگان این پژوهش با تکیه بر اسناد آرشیو چاپ عثمانی و منابع تاریخ عثمانی، با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی موضوع پرداخته‌اند.

بررسی عملکرد روزنامه اطلاعات در قبال سیاست متحدالشکل کردن البسه (عصر رضاشاه)

سعید کرمی صلاح الدینکلا؛ علی محمدزاده

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 113-137

https://doi.org/10.22051/hii.2022.38621.2586

چکیده

اتحاد شکل در پوشش ریخت‌مدارانۀ مردم ایران با عنوان قانون متحدالشکل کردن البسه اتباع ایران در داخل مملکت (مصوب دورۀ هفتم مجلس شورای ملی)، یکی از مهم‌ترین عناصر و مؤلفه‌های شکل دهنده به سیاست‌های قومی-فرهنگی ... بیشتر

مبدأ دورۀ جدید تاریخ ایران کجاست؟

علیرضا ملایی توانی

دوره 32، شماره 54 ، تیر 1401، ، صفحه 161-181

https://doi.org/10.22051/hii.2022.38812.2593

چکیده

اندیشیدن دربارۀ ماهیت و کیفیت دوره‌هایی که بشر در تاریخ سپری کرده و یا در حال سپری کردن آن است، از دغدغه‌های فیلسوفان، اندیشمندان، مورخان و الاهی‌دانان بوده است. از همین رو، تاریخ جهان از منظرهای گوناگون ... بیشتر اندیشیدن دربارۀ ماهیت و کیفیت دوره‌هایی که بشر در تاریخ سپری کرده و یا در حال سپری کردن آن است، از دغدغه‌های فیلسوفان، اندیشمندان، مورخان و الاهی‌دانان بوده است. از همین رو، تاریخ جهان از منظرهای گوناگون دوره‌بندی شده است. تاریخ ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. یکی از مشهورترین و رایج‌ترین دوره‌بندی‌های تاریخی ایران، تقسیم آن به دوره‌های باستان، میانه و معاصر است. نکتۀ پنهان در دوره‌بندی‌های تاریخ ایران کم‌توجهی نسبت به دورۀ جدید است. بر همین اساس، مسئله این است که آیا ایران فاقد دورۀ جدید است و یکسره از دورۀ میانه به دورۀ معاصر گام برداشته است؟ اگر چنین نیست، مبدأ تاریخ جدید ایران کجاست و از چه زمانی آغاز شده و به کجا ختم می‌شود؟ این مقاله پس از ارزیابی داده‌های موجود و نقد مهم‌ترین ایده‌های مطرح شده دربارۀ دورۀ جدید تاریخ ایران، به این نتیجه رسیده است که در دوره‌بندی تاریخ ایران، بیشتر مناقشه‌ها بر سر تعیین مبدأ تاریخ معاصر ایران شکل گرفته و تعیین مبدأ تاریخ جدید ایران در هاله‌ای از ابهام مانده است. نویسنده استدلال می‌کند که برای رفع بسیاری از مناقشه‌های موجود، به تعیین دورۀ جدید سخت نیازمندیم. او عهدنامۀ گلستان در پایان دورۀ نخست جنگ‌های ایران و روسیه را مبدأ دورۀ جدید ایران شمرده و معتقد است این دوره تا انقلاب مشروطه ادامه یافته و مشروطه سرآغاز دورۀ معاصر ایران است.

بررسی چالش‌ها و روش‌های متغیر تصویب بودجه در ایران(از مشروطه تا پایان حکومت قاجاریه)

حسین احمدی رهبریان؛ مقصودعلی صادقی گندمانی

دوره 32، شماره 53 ، فروردین 1401، ، صفحه 11-30

https://doi.org/10.22051/hii.2021.36443.2483

چکیده

با انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی، انتظار می‌رفت که با تصویب بودجه به‌عنوان مهم‌ترین سند مالی کشور، تحول مثبتی در ساختار مالی ایران نسبت به قبل از مشروطه ایجاد شود. روش تصویب بودجه در قانون اساسی ... بیشتر با انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی، انتظار می‌رفت که با تصویب بودجه به‌عنوان مهم‌ترین سند مالی کشور، تحول مثبتی در ساختار مالی ایران نسبت به قبل از مشروطه ایجاد شود. روش تصویب بودجه در قانون اساسی مشخص شده بود، اما با چالش‌ها و موانع زیادی مواجه شد؛ بنابراین سؤال تحقیق این است که روش‌ها و چالش‌های تصویب بودجه چه بود و این روش‌ها تا چه اندازه با اصول بودجۀ مدرن و قانون اساسی مطابقت داشت. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مجلس نتوانست حتی یک بودجه در طول بیست سال از مشروطه تا انقراض قاجار مطابق با قانون اساسی و اصول بودجۀ مدرن به تصویب برساند. از عوامل مهم تصویب‌نشدن بودجه می‌توان به مواردی چون جدیت نداشتن دولت در ارائۀ بودجه، بی‌ثباتی دولت‌ها، دخالت عوامل خارجی و تعطیلی مجلس اشاره کرد. با این حال دولت و مجلس با توجه به چالش‌هایی که با آن مواجه بودند، روش‌های دیگری برای تصویب بودجه ارائه کردند. مجلس اول در مرحلۀ گذار از بودجه‌نویسی سنتی به نو بود که عملاً همان روش بودجه‌نویسی سنتی را به‌صورت ناقص دنبال کرد. دولت در دورۀ مجلس دوم، بودجۀ ناقصی را تهیه کرد که به تصویب مجلس نرسید و در دورۀ مجلس سوم، دولت نتوانست بودجه‌ای را به مجلس ارائه دهد. در دورۀ چهارم و پنجم، مجلس با دولت همراهی بیشتری نشان داد و مجلس با روش‌های چهاردیواری و یک دوازدهم، بودجه‌ها را به تصویب رساند. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه‌ای است و با رویکرد توصیفی‌تحلیلی چالش‌ها و روش‌های متغیر تصویب بودجه را بررسی می‌کند.

ارزیابی انتقادی خوانش عقل‌ستیزانه از اخباریان

مهدی حسین زاده یزدی؛ کوشا وطن خواه

دوره 32، شماره 53 ، فروردین 1401، ، صفحه 79-100

https://doi.org/10.22051/hii.2022.36541.2488

چکیده

مکتب فقهی اخباری در سدۀ یازدهم هجری درون نظام فقاهت امامیه پدید آمد و منشأ تحول‌های فراوانی در تاریخ اجتهاد امامیه شد، به‌طوری که در اغلب پژوهش‌های مرتبط با تاریخ ایران، فصلی به منازعۀ اصولی-اخباری ... بیشتر مکتب فقهی اخباری در سدۀ یازدهم هجری درون نظام فقاهت امامیه پدید آمد و منشأ تحول‌های فراوانی در تاریخ اجتهاد امامیه شد، به‌طوری که در اغلب پژوهش‌های مرتبط با تاریخ ایران، فصلی به منازعۀ اصولی-اخباری اختصاص داده شده است. محققان متعددی از رشته‌های مختلف در شکل‌گیری حوزۀ مطالعاتی اخباری‌پژوهی مشارکت داشته‌اند که به‌رغم تفاوت دیدگاه و گوناگونی حوزه‌های پژوهشی چند مضمون مشترک در آرای آنها مشخص است که «عقل‌ستیزی اخباریان» از مشهورترین آنهاست و به اشکال مختلف در ادبیات نظری‌پژوهشی این حوزه بازتولید می‌‌‌‌شود؛ از جمله اینکه اخباریان علاوه بر علم اصول‌ فقه با فلسفه، کلام و عرفان نظری و در سطحی بالاتر با هر شکل از استدلال منطقی مخالف‌ بوده‌اند و گاه گامی فراتر نهاده آنان را از اساس مخالف تفکر دانسته‌اند. گروهی با نسبت دادن ویژگی‌های ذاتی به این مکتب آن را معادل کم‌تحرکی اندیشه‌ای انگاشته‌اند و بعضی دیگر گفته‌اند اندیشۀ اخباری به کار فرونشاندن مخالفت‌های مردمی در سال‌‌های پایانی دورۀ صفوی می‌آمده است. گروهی از محققان نیز این مکتب را مشابه سلفی‌گری و نص‌گرایی دانسته‌‌اند. در این مقاله با هدف ترسیم مختصات خوانش عقل‌‌ستیزانه از اخباریان، با استفاده از روش اسنادی و تحلیل متنی، آرای هفت صاحب‌‌نظر تجزیه و تحلیل، مقوله‌‌بندی و بررسی انتقادی شده است؛ افرادی که به‌نحوی در شکل‌‌گیری، توسعه و بازتولید خوانش عقل‌‌ستیزانۀ نظریۀ اخباری سهمی داشته‌‌اند. یافتۀ این تحقیق آن است که در تمام آثار پژوهشی این حوزه خوانش ویژه‌‌ای از مضمون نظریۀ اخباری محوریت دارد که می‌‌توان آن را «تِم عقل‌ستیزی» نامید. در این پژوهش با نقادی این خوانش عقل‌‌ستیزانه سعی شد الگوی جدیدی برای اخباری‌پژوهی معرفی شود.

انگیزه‌‌ها و اهداف تأسیس کنسولگری بریتانیا در مشهد در عصر قاجار

رضا صحت منش

دوره 32، شماره 53 ، فروردین 1401، ، صفحه 101-127

https://doi.org/10.22051/hii.2021.37482.2521

چکیده

انگلستان و روسیه در دورۀ قاجار، بر اساس امتیاز دولت کامله‌‌الوداد، در ایران کنسولگری تأسیس کردند. کنسولگری معمولاً با اهداف بازرگانی ایجاد می‌‌شد، اما گزارش‌‌ها و فعالیت‌های چنین مؤسساتی بسیار ... بیشتر انگلستان و روسیه در دورۀ قاجار، بر اساس امتیاز دولت کامله‌‌الوداد، در ایران کنسولگری تأسیس کردند. کنسولگری معمولاً با اهداف بازرگانی ایجاد می‌‌شد، اما گزارش‌‌ها و فعالیت‌های چنین مؤسساتی بسیار فراتر از انگیزه‌‌ها و اهداف تجاری بود. این پژوهش به بحث دربارۀ کنسولگری بریتانیا در مشهد می‌پردازد و به‌دنبال پاسخی برای این سؤال است که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس چه انگیزه‌‌ها و اهدافی تأسیس شد. با بررسی منابع، این فرضیه مطرح شد که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس اهداف تجاری و سیاسی و در جهت پایش اقدامات روسیه در این منطقه ایجاد شد، اما فراتر از آن دارای کارکردهای فراگیر اطلاعاتی، امنیتی و اجرایی در ایالت خراسان بود. داده‌‌های پژوهش با ابزار کتابخانه‌‌ای، از منابع تاریخی و نیز دو دسته اسناد فارسی و انگلیسی، به دست آمد و با روش تبیین علّی، در چارچوب رقابت بریتانیا و روسیه، بحث شد. نتایج بحث حاکی از آن است که کارگزاران بریتانیا در رقابت با روسیه، در مشهد کنسولگری ایجاد کردند. انگلیسی‌‌ها در پوشش کنسولگری در مشهد، یک شبکۀ اطلاعاتی به وجود آوردند که قصد آن پایش و رصد فعالیت‌‌های روسیه در آسیای میانه و مرزهای شمال شرقی ایران بود تا بتوانند اقدامات ضد انگلیسی روس‌‌ها را در این ناحیه خنثی کنند. علاوه بر این، با ایجاد کنسولگری در مشهد، ضمن حمایت از اتباع بریتانیا، موانع تجاری سر راه بازرگانی ایران و انگلیس را در این ناحیه مرتفع کردند.

نظام ضرب سکه و مبادلات پولی دورۀ تیموریان(با تکیه بر قلمرو شرق ایران)

نسرین میرآخورلو؛ محبوبه شرفی

دوره 32، شماره 53 ، فروردین 1401، ، صفحه 151-179

https://doi.org/10.22051/hii.2021.34713.2405

چکیده

نظام ضرب سکه در دورۀ تیموریان همانند دیگر سلسله‌های حکومتی، اطلاعاتی ارزشمند در حوزۀ نفوذ و قدرت سیاسی حاکمان ارائه می‌دهد و به‌طور نسبی نشان‌دهندۀ گرایش‌های دینی، وضعیت سیاسی، اقتصادی، به‌خصوص ... بیشتر نظام ضرب سکه در دورۀ تیموریان همانند دیگر سلسله‌های حکومتی، اطلاعاتی ارزشمند در حوزۀ نفوذ و قدرت سیاسی حاکمان ارائه می‌دهد و به‌طور نسبی نشان‌دهندۀ گرایش‌های دینی، وضعیت سیاسی، اقتصادی، به‌خصوص در زمینۀ دادوستد است. نوشتار حاضر به روش تاریخی مبتنی بر رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی و سکه‌های موجود در موزه‌ها و آثار گردآورندۀ تصاویر سکه‌ها، نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در دورۀ تیموریان را واکاوی می‌کند و درصدد است به این سؤال‌ها پاسخ دهد: انواع سکه‌های رایج دورۀ تیموری، به‌لحاظ وزن، عیار و میزان فراوانی واحدهای پولی و تنوع دارالضرب‌ها، شامل چه ویژگی‌هایی است؟ با توجه به تحلیل و مقایسۀ اطلاعات ذکر شده، چه تغییراتی در ارزش پول ایجاد شده و چه تأثیری بر وضعیت اقتصادی این عصر داشته است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در دورۀ تیموریان(913-771ق) مانند دوره‌های پیشین بر پایۀ سکه‌های طلا، نقره و مس و بدون تبعیت از نظام متمرکز بوده و کوشش‌هایی که در زمینۀ ضرب سکه با وزن یکسان انجام شده است، نشان از تلاش برای دستیابی به ثبات اقتصادی، گسترش و رشد تجارت منطقه‌ایی و بینامنطقه‌ایی است که برخی از امیران تیموری و از جمله خود تیمور به جدّ دنبال آن بوده‌اند. توجه تیموریان به بحث تجارت و برقراری روابط با سرزمین‌های دیگر و همچنین ثبات داخلی از مهم‌ترین دلایل تلاش آنها برای همسان‌سازی سکه در سراسر مناطق فتح‌شده است. هر چند این امر با توفیق کامل روبه‌رو نشد، سیاست‌های فراگیر مبتنی بر این اصل بنیادین اقتصادی، شایستۀ تأمل و توجه است.

دوره 33 (1402)

دوره 32 (1401)

دوره 31 (1400)

دوره 30 (1399)

دوره 29 (1398)

دوره 28 (1397)

دوره 27 (1396)

دوره 26 (1395)

دوره 25 (1394)

دوره 24 (1393)

دوره 23 (1392)

دوره 22 (1391)

دوره 21 (1390)

دوره 20 (1389)

دوره 19 (1388)

موضوعات = تاریخ تحولات ایران بعد از اسلام

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده